Intestatus decedit qui aut omnino testamentum non fecit, aut non iure fecit, aut id quod fecerat ruptum irritumve factum est, aut nemo ex eo heres extitit.
     Intestatorum autem hereditates ex lege duodecim tabularum primum ad suos heredes pertinent.  Sui autem heredes existimantur, ut et supra diximus, qui in potestate morientis fuerunt:  veluti filius filia, nepos neptisve ex filio, pronepos proneptisve ex nepote filio nato prognatus prognatave.  nec interest, utrum naturales sunt liberi an adoptivi.  Quibus connumerari necesse est etiam eos qui ex legitimis quidem matrimoniis non sunt progeniti, curiis tamen civitatum dati, secundum divalium constitutionum quae super his positae sunt tenorem, suoram iura nanciscuntur:  nec non eos quos nostrae amplexae sunt constitutiones, per quas iussimus, si quis mulierem in suo contubernio copulaverit non ab initio affectione maritali, eam tamen cum qua poterat habere coniugium, et ex ea liberos sustulerit, postea vero affectione procedente etiam nuptialia instrumenta cum ea fecerit filiosque vel filias habuerit:  non solum eos liberos qui post dotem editi sunt iustos et in potestate esse patribus, sed etiam anteriores, qui et his qui postea nati sunt occasionem legitimi nominis praestiterunt:  quod optinere censuimus, etiamsi non progeniti fuerint post dotale instrumentum confectum liberi, vel etiam nati ab hac luce subtracti fuerint.
     Ita demum tamen nepos neptisve et pronepos proneptisve suorum heredum numero sunt, si praecedens persona desierit in potestate parentis esse, sive morte id acciderit sive alia ratione, veluti emancipatione:  nam si per id tempus quo quis moreretur filius in potestate eius sit, nepos ex eo suus heres esse non potest. idque et in ceteris deinceps liberorum personis dictum intellegimus.  postumi quoque, qui, si vivo parente nati essent in potestate futuri forent, sui heredes sunt.  Sui autem etiam ignorantes fiunt heredes et, licet furiosi sint, heredes possunt existere:  quia quibus ex causis ignorantibus adquiritur nobis, ex his causis et furiosis adquiri potest.  et statim morte parentis quasi continuatur dominium:  et ideo nec tutoris auctoritate opus est in pupillis, cum etiam ignorantibus adquiritur suis heredibus hereditas:  nec curatoris consensu adquiritur furioso, sed ipso iure.
     Interdum autem, licet in potestate mortis tempore suus heres non fuit, tamen suus heres parenti efficitur, veluti si ab hostibus quis reversus fuerit post mortem patris sui:  ius enim postliminii hoc facit.  Per contrarium evenit, ut, licet quis in familia defuncti sit mortis tempore, tamen suus heres non fiat, veluti si post mortem suam pater iudicatus fuerit reus perduellionis, ac per hoc memoria eius damnata fuerit:  suum enim heredem habere non potest, cum fiscus ei succedit.  sed potest dici, ipso iure esse suum heredem.  sed desinere.
     Cum filius filiave et ex altero filio nepos neptisve extant, pariter ad hereditatem vocantur, nec qui gradu proximior est ulteriorem excludit:  aequum enim esse videtur, nepotes neptesque in patris sui locum succedere.  pari ratione et si nepos neptisque sit ex filio et ex nepote pronepos proneptisve, simul vocantur.  et quia placuit, nepotes neptesque, item pronepotes proneptesque in parentis sui locum succedere, conveniens esse visum est, non in capita, sed in stirpes hereditatem dividi, ut filius partem dimidiam hereditatis habeat et ex altero filio duo pluresve nepotes alteram dimidiam.  item si ex duobus filiis nepotes extant et ex altero unus forte aut duo, ex altero tres aut quattuor, ad unum aut duos dimidia pars pertinet, ad tres vel ad quattuor altera dimidia.
     Cum autem quaeritur, an quis suus heres existere potest:  eo tempore quaerendum est quo certum est aliquem sine testamento decessisse: quod accidit et destituto testamento.  hac ratione si filius exheredatus fuerit et extraneus heres institutus est, filio mortuo postea certum fuerit heredem institutum ex testamento non fieri heredem, aut quia noluit esse heres aut quia non potuit, nepos avo suus heres existet, quia quo tempore certum est intestatum decessisse patremfamilias, solus invenitur nepos.  et hoc certum est.  Et licet post mortem avi natus sit, tamen avo vivo conceptus, mortuo patre eius posteaque deserto avi testamento, suus heres efficitur.  plane si et conceptus et natus fuerit post mortem avi, mortuo patre suo desertoque postea avi testamento, suus heres avo non existit, quia nullo iure cognationis patrem sui patris tetigit.  sic nec ille est inter liberos avo quem fillus emancipatus adoptaverat.  hi autem cum non sunt quantum ad hereditatem liberi, neque bonorum possessionem petere possunt quasi proximi cognati.  haec de suis heredibus.
     Emancipati autem liberi iure civili nihil iuris habent:  neque enim sui heredes sunt, quia in potestate esse desierunt parentis, neque alio ullo iure per legem duodecim tabularum vocantur.  sed praetor naturali aequitate motus dat eis bonorum possessionem unde liberi, perinde ac si in potestate parentis mortis tempore fuissent, sive soli sint sive cum suis heredibus concurrant.  itaque duobus liberis extantibus, emancipato et qui mortis tempore in potestate fuerit, sane quidem is qui in potestate fuerit solus iure civili heres est, id est solus suus heres est:  sed cum emancipatus beneficio praetoris in partem admittitur, evenit ut suus heres pro parte heres fiat.  At hi qui emancipati a parente in adoptionem se dederunt non admittuntur ad bona naturalis patris quasi liberi, si modo cum is moreretur in adoptiva familia sint.  nam vivo eo emancipati ab adoptivo patre perinde admittuntur ad bona naturalis patris, ac si emancipati ab ipso essent nec umquam in adoptiva familia fuissent:  et convenienter, quod ad adoptivum patrem pertinet, extraneorum loco esse incipiunt.  post mortem vero naturalis patris emancipati ab adoptivo et quantum ad hunc aeque extraneorum loco fiunt, et quantum ad naturalis parentis bona pertinet, nihilo magis liberorum gradum nanciscuntur:  quod ideo sic placuit, quia iniquum erat esse in potestate patris adoptivi, ad quos bona naturalis patris pertinerent, utrum ad liberos eius an ad adgnatos.
     Minus ergo iuris habent adoptivi filii quam naturales.  namque naturales emancipati beneficio praetoris gradum liberorum retinent, licet iure civili perdunt:  adoptivi vero emancipati et iure civili perdunt gradum liberorum et a praetore non adiuvantur.  et recte:  naturalia enim iura civilis ratio peremere non potest, nec quia desinunt sui heredes esse, desinere possunt filii filiaeve aut nepotes neptesve esse:  adoptivi vero emancipati extraneorum loco incipiunt esse, quia ius nomenque filii filiaeve, quod per adoptionem consecuti sunt, alia civili ratione, id est emancipatione, perdunt.  Eadem haec observantur et in ea bonorum possessione quam contra tabulas testamenti parentis liberis praeteritis.  id est neque heredibus institutis, neque ut oportet exheredatis, praetor pollicetur.  nam eos quidem qui in potestate parentis mortis tempore fuerunt et emancipatos vocat praetor ad eam bonorum possessionem:  eos vero qui in adoptiva familia fuerunt per hoc tempus quo naturalis parens moreretur, repellit.  item adoptivos liberos emancipatos ab adoptivo patre, sicut ab intestato ita longe minus contra tabulas testamenti, ad bona eius admittit, quia desinunt in liberorum numero esse.  Admonendi tamen sumus, eos qui in adoptiva familia sunt, quive post mortem naturalis parentis ab adoptivo patre emancipati fuerint, intestato parente naturali mortuo, licet ea parte edicti qua liberi ad bonorum possessionem vocantur non admittantur, alia tamen parte vocari, id est qua cognati defuncti vocantur.  ex qua parte ita admittuntur si neque sui heredes liberi neque emancipati obstent neque adgnatus quidem ullus interveniat:  ante enim praetor liberos vocat tam suos heredes quam emancipatos, deinde legitimos heredes, deinde proximos cognatos.
     Sed ea omnia antiquitati quidem placuerunt:  aliquam autem emendationem a nostra constitutione acceperunt, quam super his personis posuimus quae a patribus suis naturalibus in adoptionem aliis dantur.  invenimus etenim nonnullos casus, in quibus filii et naturalium parentum successionem propter adoptionem amittebant et, adoptione facile per emancipationem soluta, ad neatrius patris successionem vocabantur.  hoc solito more corrigentes, constitutionem scripsimus per quam definivimus, quando parens naturalis filium suum adoptandum alii dederit, integra omnia iura ita servari atque si in patris naturalis potestate permansisset nec penitus adoptio fuerit subsecuta:  nisi in hoc tantummodo casu, ut possit ab intestato ad patris adoptivi venire successionem.  testamento autem ab eo facto neque iure civili neque praetorio aliquid ex hereditate eius persequi potest neque contra tabulas bonorum possessione agnita neque inofficiosi querela instituta, cum nec necessitas patri adoptivo imponitur vel heredem eum instituere vel exheredatum facere, utpote nullo naturali vinculo copulatum:  neque si ex Sabiniano senatusconsulto ex tribus maribus fuerit adoptatus, nam et in huiusmodi casu neque quarta ei servatur nec ulla actio ad eius persecutionem ei competit.  nostra autem constitutione exceptus est is quem parens naturalis adoptandum susceperit:  utroque enim iure tam naturali quam legitimo in hanc personam concurrente, pristina iura tali adoptioni servavimus, quemadmodum si paterfamilias sese dederit adrogandum.  quae specialiter et singillatim ex praefatae constitutionis tenore possunt colligi.
     Item vetustas, ex masculis progenitos plus diligens, solos nepotes vel neptes qui ex virili sexu descendunt ad suorum vocabat successionem, et iuri adgnatorum eos anteponebat:  nepotes autem qui ex filiabus nati sunt et pronepotes ex neptibus cognatorum loco numerans, post adgnatorum lineam eos vocabat, tam in avi vel proavi materni quam in aviae vel proaviae sive paternae sive maternae successionem.  divi autem principes non passi sunt talem contra naturam iniuriam sine competenti emendatione relinquere:  sed cum nepotis et pronepotis nomen commune est utrisque qui tam ex masculis quam ex feminis descendunt, ideo eundem gradum et ordinem successionis eis donaverunt:  sed ut aliquid amplius sit eis qui non solum naturae sed etiam veteris iuris suffragio muniuntur, portionem nepotum et neptium vel deinceps, de quibus supra diximus, paulo minuendam esse existimaverunt, ut minus tertiam partem acciperent quam mater eorum vel avia fuerat acceptura, vel pater eorum vel avus paternus sive maternus, quando femina mortua sit cuius de hereditate agitur, hisque, licet soli sint, adeuntibus adgnatos minime vocabant.  et quemadmodum lex duodecim tabularum filio mortuo nepotes vel neptes vel pronepotes et proneptes in locum patris sui ad successionem avi vocat:  ita et principalis dispositio in locum matris suae vel aviae eos cum iam designata partis tertiae deminutione vocat.  Sed nos, cum adhuc dubitatio manebat inter adgnatos et memoratos nepotes, partem quartam defuncti substantiae adgnatis sibi vindicantibus ex cuiusdam constitutionis auctoritate, memoratam quidem constitutionem a nostro codice segregavimus neque inseri eam ex Theodosiano codice in eo concessimus.  nostra autem constitutione promulgata toti iuri eius derogatum est et sanximus, talibus nepotibus ex filia vel pronepotibus ex nepte et deinceps superstitibus, adgnatos nullam partem mortui successionis sibi vindicare, ne hi qui ex transversa linea veniunt potiores his habeantur qui recto iure descendunt:  quam constitutionem nostram obtinere secundum sui vigorem et tempora et nunc sancimus.  ita tamen quemadmodum inter filios et nepotes ex filio antiquitas statuit non in capita sed in stirpes dividi hereditatem, similiter nos inter filios et nepotes ex filia distributionem fieri iubemus, vel inter omnes nepotes et neptes et alias deinceps personas, ut utraque progenies matris suae vel patris, aviae vel avi portionem sine ulla deminutione consequantur, et, si forte unus vel duo ex una parte, ex altera tres aut quattuor extent, unus aut duo dimidiam, alteri tres aut quattuor alteram dimidiam hereditatis habeant.

III.  2. DE LEGITIMA ADGNATORUM SUCCESSIONE.

     Si nemo suus heres, vel eorum quos inter suos heredes praetor vel constitutiones vocant, extat aut successionem quoquo modo amplectatur:  tunc ex lege duodecim tabularum ad adgnatum proximum hereditas pertinet.
     Sunt autem adgnati, ut primo quoque libro tradidimus, cognati per virilis sexus personas cognatione iuncti, quasi a patre cognati.  itaque eodem patre nati fratres adgnati sibi sunt, qui et consanguinei vocantur, nec requiritur an etiam eandem matrem habuerint.  item patruus fratris filio et invicem is illi adgnatus est.  eodem numero sunt fratres patrueles, id est qui ex duobus fratribus procreati sunt, qui etiam consobrini vocantur.  qua ratione etiam ad plures gradus adgnationis pervenire poterimus.  hi quoque, qui post mortem patris nascuntur, nanciscuntur consanguinitatis iura.  non tamen omnibus simul adgnatis dat lex hereditatem, sed his qui tunc proximo gradu sunt cum certum esse coeperit aliquem intestatum decessisse.  Per adoptionem quoque adgnationis ius consistit, veluti inter filios naturales et eos quos pater eorum adoptavit (nec dubium est, quin proprie consanguinei appellentur):  item si quis ex ceteris adgnatis tuis, veluti frater aut patruus aut denique is qui longiore gradu est, aliquem adoptaverit, adgnatio inter vos esse non dubitatur.
     Ceterum inter masculos quidem adgnationis iure hereditas etiam longissimo gradu ultro citroque capitur.  quod ad feminas vero ita placebat ut ipsae consanguinitatis iure tantum capiant hereditatem si sorores sint, ulterius non capiant:  masculi vero ad earum hereditates, etiam si longissimo gradu sint, admittantur.  qua de causa fratris tui aut patrui tui filiae vel amitae tuae hereditas ad te pertinebat, tua vero ad illas non pertinebat.  quod ideo ita constitutum erat, quia commodius videbatur, ita iura constitui ut plerumque hereditates ad masculos confluerent.  sed quia sane iniquum erat in universum eas quasi extraneas repelli, praetor eas ad bonorum possessionem admittebat ea parte qua proximitatis nomine bonorum possessionem pollicetur:  ex qua parte ita scilicet admittuntur, si neque adgnatus ullus nec proximior cognatus interveniat.  Et haec quidem lex duodecim tabularum nullo modo introduxit, ased simplicitatem legibus amicam amplexa, simili modo omnes adgnatos sive masculos sive feminas cuiuscumque gradus ad similitudinem suorum invicem ad successionem vocabat:  media autem iurisprudentia quae erat lege quidem duodecim tabularum iunior imperiali autem dispositione anterior, subtilitate quadam excogitata, praefatam differentiam inducebat et penitus eas a successione adgnatorum repellebat, omni alia successione incognita, donec praetores, paulatim asperitatem iuris civilis corrigentes, sive quod deest adimplentes, humano proposito alium ordinem suis edictis addiderant et, cognationis linea proximitatis nomine introducta, per bonorum possessionem eas adiuvabant et pollicebantur his bonorum possessionem quae unde cognati appellatur.  Nos vero legem duodecim tabularum sequentes et eius vestigia in hac parte conservantes, laudamus quidem praetores suae humanitatis, non tamen eos inplenum causae mederi invenimus:  quare etenim, uno eodemque gradu naturali concurrente et adgnationis titulis tam in masculis quam in feminis aequa lance constitutis, masculis quidem dabatur ad successionem venire omnium adgnatorum, ex adgnatis autem mulieribus nullis penitus nisi soli sorori ad adgnatorum successionem patebat aditus?  ideo in plenum omnia reducentes et ad ius duodecim tabularum eandem dispositionem exaequantes, nostra constitutione sanximus:

"omnes legitimas personas, id est per virilem sexum descendentes, sive masculini sive feminini generis sunt, simili modo ad iura successionis legitimae ab intestato vocari secundum gradus sui praerogativam, nec ideo excludendas quia consanguinitatis iura sicuti germanae non habent."

Hoc etiam addendum nostrae constitutioni existimavimus, ut transferatur unus tantommodo gradus

"a iure cognationis in legitimam successionem, ut non solum fratris filius et filia secundum quod iam definivimus, ad successionem patrui sui vocentur, sed etiam germanae consanguineae vel sororis uterinae filius et filia soli, et non deinceps personae, una cum his ad iura avunculi sui perveniant, et mortuo eo qui patruus quidem est fratris sui filiis, avunculus autem sororis suae suboli, simili modo ab utroque latere succedant tamquam si omnes ex masculis descendentes legitimo iure veniant, scilicet ubi frater et soror superstites non sunt (his etenim personis praecedentibus et successionem admittentibus ceteri gradus remanent penitus semoti)":

videlicet hereditate non in stirpes, sed in capita dividenda.
     Si plures sint gradus adgnatorum, aperte lex duodecim tabularum proximum vocat: itaque si verbi gratia sit frater defuncti et alterius fratris filius aut patruus, frater potior habetur.  et quamvis singulari numero usa lex proximum vocet, tamen dubium non est quin et, si plures sint eiusdem gradus, omnes admittantur:  nam et proprie proximus ex pluribus gradibus intellegitur et tamen dubium non est quin, licet unus sit gradus adgnatorum, pertineat ad eos hereditas.  Proximus autem, si quidem nullo testamento facto quisque decesserit, per hoc tempus requiritur quo mortuus est is cuius de hereditate quaeritur. quodsi facto testamento quisquam decesserit, per hoc tempus requiritur quo certum esse coeperit, nullum ex testamento heredem extaturum:  tum enim proprie quisque intellegitur intestatus decessisse.  quod quidem aliquando longo tempore declaratur:  in quo spatio temporis saepe accidit, ut proximiore mortuo, proximus esse incipiat qui moriente testatore non erat proximus.
     Placebat autem , in eo genere percipiendarum hereditatum successionem non esse, id est quamvis proximus, qui, secundum ea quae diximus, vocatur ad hereditatem, aut spreverit hereditatem aut, antequam adeat, decesserit, nihilo magis legitimo iure sequentes admittuntur.  quod iterum praetores imperfecto iure corrigentes, non in totum sine adminiculo relinquebant, sed ex cognatorum ordine eos vocabant, utpote adgnationis iure eis recluso.  sed nos nihil deesse perfectissimo iuri cupientes, nostra constitutione sanximus quam de iure patronatus, humanitate suggerente, protulimus, successionem in adgnatorum hereditatibus non esse eis denegandam, cum satis absurdum erat quod cognatis a praetore apertum est hoc adgnatis esse reclusum, maxime cum in onere quidem tutelarum et primo gradu deficiente, sequens succedit, et quod in onere obtinebat non erat in lucro permissum.
     Ad legitimam successionem nihilo minus vocatur etiam parens qui contracta fiducia filium vel filiam, nepotem vel neptem ac deinceps, emancipat.  quod ex nostra constitutione omnimodo inducitur, ut emancipationes liberorum semper videantur contracta fiducia fieri, cum apud antiquos non aliter hoc obtinebat nisi specialiter contracta fiducia parens manumisisset.

III.  3. DE SENATUSCONSULTO TERTULLIANO.

     Lex duadecim tabularum ita stricto iure utebatur et praeponebat masculorum progeniem, et eos qui per feminini sexus necessitudinem sibi iunguntur adeo expellebat, ut ne quidem inter matrem et filium filiamve ultro citroque hereditatis capiendae ius daret, nisi quod praetores ex proximitate cognatorum eas personas ad successionem bonorum possessione unde cognati accommodata vocabant.
     Sed hae iuris angustiae postea emendatae sunt.  et primus quidem divus Claudius matri ad solatium liberorum amissorum legitimam eorum detulit hereditatem.  Postea autem senatusconsulto Tertulliano, quod divi Hadriani temporibus factum est, plenissime de tristi successione matri, non etiam aviae deferenda cautum est:  ut mater ingenua trium liberorum ius habens, libertina quattuor ad bona filiorum filiarumve admittatur intestatorum mortuorum, licet in potestate parentis est, ut scilicet, cum alieno iuri subiecta est, iussu eius adeat cuius iuri subiecta est.  Praeferuntur autem matri liberi defuncti, qui sui sunt quive suorum loco, sive primigradus sive ulterioris.  sed et filiae suae mortuae filius vel filia opponitur ex constitutionibus matri defunctae, id est aviae suae.  pater quoque utriusque, non etiam avus vel proavus, matri anteponitur, scilicet cum inter eos solos de hereditate agitur.  frater autem consanguineus tam filii quam filiae excludebat matrem:  soror autem consanguinea pariter cum matre admittebatur:  sed si fuerat frater et soror consanguinei et mater liberis honorata, frater quidem matrem excludebat, communis autem erat hereditas ex aequis partibus fratri et sorori.
     Sed nos constitutione, quam in codice nostro nomine decorato posuimus, matri subveniendum esse existimavimus, respicientes ad naturam et puerperium et periculum et saepe mortem ex hoc casu matribus illatam.  ideoque impium esse credidimus, casum fortuitum in eius admitti detrimentum:  si enim ingenua ter vel libertina quater non pepererit, immerito defraudabatur successione suorum liberorum; quid enim peccavit, si non plures sed paucos pepererit?  et dedimus ius legitimum plenum matribus sive ingenuis sive libertinis, etsi non ter enixae fuerint vel quater, sed eum tantum vel eam qui quaeve morte intercepti sunt, ut et sic vocentur in liberorum suoram legitimam successionem.  Sed cum antea constitutiones iura legitima perscrutantes partim matrem adiuvabant, partim eam praegravabant et non in solidum eam vocabant, sed in quibusdam casibus tertiam partem ei abstrahentes certis legitimis dabant personis, in aliis autem contrariam faciebant:  nobis visum est, recta et simplici via matrem omnibus legitimis personis anteponi et sine ulla deminutione filiorum suorum successionem accipere, excepta fratris et sororis persona, sive consanguinei sint sive sola cognationis iura habentes, ut quemadmodum eam toto alio ordini legitimo praeposuimus, ita omnes fratres et sorores, sive legitimi sint sive non, ad capiendas hereditates simul vocemus, ita tamen ut, si quidem solae sorores cognatae vel adgnatae et mater defuncti vel defunctae supersint, dimidiam quidem mater, alteram vero dimidiam partem omnes sorores habeant, si vero matre superstite et fratre vel fratribus solis vel etiam cum sororibus sive legitima sive sola cognationis iura habentibus intestatus quis vel intestata moriatur, in capita distribuatur eius hereditas.  Sed quemadmodum nos matribus prospeximus, ita eas oportet suae suboli consulere:  scituris eis quod, si tutores liberis non petierint vel in locum remoti vel excusati intra annum petere neglexerint, ab eorum impuberum morientium successione merito repellentur.  Licet autem volgo quaesitus sit filius filiave, potest ad bona eius mater ex Tertulliano senatusconsulto admitti.

III. 4. DE SENATUSCONSULTO ORPHITIANO.

     Per contrarium autem ut liberi ad bona matrum intestatarum admittantur, senatusconsulto Orphitiano effectum est, quod latum est Orphito et Rufo consulibus, divi Marci temporibus.  et data est tam filio quam filiae legitima hereditas, etiamsi alieno iuri subiecti sunt:  et praeferuntur et consanguineis et adgnatis defunctae matris.  Sed cum ex hoc senatusconsulto nepotes ad aviae successionem legitimo iure non vocabantur, postea hoc constitutionibus principalibus emendatum est, ut ad similitudinem filioram filiarumque et nepotes et neptes vocentur.  Sciendum autem est, huiusmodi successiones quae a Tertulliano et Orphitiano deferuntur, capitis deminutione non peremi propter illam regulam qua novae hereditates legitimae capitis deminutione non pereunt, sed illae solae quae ex lege duodecim tabularum deferantur.  Novissime sciendum est, etiam illos liberos qui vulgo quaesiti sunt ad matris hereditatem ex hoc senatusconsulto admitti.
     Si ex pluribus legitimis heredibus quidam omiserint hereditatem, vel morte vel alia causa impediti fuerint quominus adeant:  reliquis, qui adierint, adcrescit illorum portio et, licet ante decesserint qui adierint, ad heredes tamen eorum pertinet.

III. 5. DE SUCCESSIONE COGNATORUM.

     Post suos heredes, eosque quos inter suos heredes praetor et constitutiones vocant, et post legitimos (quo numero sunt adgnati et hi quos in locum adgnatorum tam supra dicta senatusconsulta quam nostra erexit constitutio) proximos cognatos praetor vocat.  Qua parte naturalis cognatio spectatur.  nam adgnati capite deminuti quique ex his progeniti sunt, ex lege duodecim tabularum inter legitimos non habentur, sed a praetore tertio ordine vocantur, exceptis solis tantummodo fratre et sorore emancipatis, non etiam liberis eorum quos lex Anastasiana cum fratribus integri iuris constitutis vocat quidem ad legitimam fratris hereditatem sive sororis, non aequis tamen partibus, sed cum aliqua deminutione quam facile est ex ipsius constitutionis verbis colligere, aliis vero adgnatis inferioris gradus, licet capitis deminutionem passi non sunt, tamen eos anteponit et procul dubio cognatis.  Hos etiam, qui per feminini sexus personas ex transverso cognatione iunguntur, tertio gradu proximitatis nomine praetor ad successionem vocat.  Liberi quoque qui in adoptiva familia sunt ad naturalium parentum hereditatem hoc eodem gradu vocantur.  Vulgo quaesitos nullum habere adgnatum manifestum est, cum adgnatio a patre, cognatio sit a matre, hi autem nullum patrem habere intelleguntur.  eadem ratione nec inter se quidem possunt videri consanguinei esse, quia consanguinitatis ius species est adgnationis:  tantum igitur cognati sunt sibi, sicut et matris cognatis.  itaque omnibus istis ea parte competit bonorum possessio qua proximitatis nomine cognati vocantur.  Hoc loco et illud necessario admonendi sumus, adgnationis quidem iure admitti aliquem ad hereditatem et si decimo gradu sit, sive de lege duodecim tabularum quaeramus, sive de edicto quo praetor legitimis heredibus daturum se bonorum possessionem pollicetur.  proximitatis vero nomine his solis praetor promittit bonorum possessionem qui usque ad sextum gradum cognationis sunt, et ex septimo a sobrino sobrinaque nato nataeve.

III. 6. DE GRADIBUS COGNATIONIS.

     Hoc loco necessarium est exponere quemadmodum gradus cognationis numerentur.  qua in re inprimis admonendi sumus, cognationem aliam supra numerari, aliam infra, aliam ex transverso, quae etiam ex latere dicitur.  superior cognatio est parentium, inferior liberorum, ex transverso fratrum sororumve, eorumque qui ex his progenerantur, et convenienter patrui, amitae, avunculi, materterae.  et superior quidem et inferior cognatio a primo gradu incipit:  at ea quae ex transverso numeratur, a secundo.
     Primo gradu est supra pater, mater, infra filius, filia.  Secundo supra avos, avia, infra nepos, neptis, ex transverso frater, soror.  Tertio supra proavus, proavia.  infra pronepos, proneptis, ex transverso fratris sororisque filius, filia et convenienter patruus, amita, avunculus matertera.  patruus est patris frater, qui Graece  vocatur:  avunculus est matris frater, qui apud Graecos proprie  appellatur:  et promiscue  dicitur.  amita est patris soror, matertera vero matris soror:  utraque  vel apud quosdam  appellatur.  Quarto gradu supra abavus, abavia, infra abnepos, abneptis, ex transverso fratris sororisque nepos, neptis et convenienter patruus magnus, amita magna (id est avi frater et soror), item avunculus magnus, matertera magna (id est aviae frater et soror), consobrinus, consobrina (id est qui quaeve ex fratribus aut sororibus progenerantur).  sed quidam recte consobrinos eos proprie putant dici, qui ex duabus sororibus progenerantur, quasi consororinos:  eos vero qui ex duobus fratribus progenerantur proprie fratres patrueles vocari (si autem ex duobus fratribus filiae nascantur, sorores patrueles appellantur):  at eos qui ex fratre et sorore propagantur amitinos proprie dici (amitae tuae filii consobrinum te appellant, tu illos amitinos).  Quinto supra atavas, atavia, infra adnepos, adneptis, ex transverso fratris sororisque pronepos, proneptis et convenienter propatruus, proamita (id est proavi frater et soror), proavunculus, promatertera (id est proaviae frater et soror), item fratris patruelis, sororis patruelis, consobrini et consobrinae, amitini, amitinae filius, filia, propius sobrino, sobrina (hi sunt patrui magni, amitae magnae, avunculi magni, materterae magnae filias, filia).  Sexto gradu sunt supra tritavus, tritavia, infra trinepos, trineptis, ex transverso fratris sororisque abnepos, abneptis et convenienter abpatruus, abamita (id est abavi frater et soror), abavunculus, abmatertera (id est abaviae frater et soror), item propatrui, proamitae, proavunculi, promaterterae filius, filia, item fratris patruelis, sororis patruelis, consobrini, consobrinae, amitini, amitinae nepos, neptis, item sobrini sobrinaeque (id est qui quaeve ex fratribus vel sororibus patruelibus vel consobrinis vel amitinis progenerantur).  Hactenus ostendisse sufficiet quemadmodum gradus cognationis numerentur.  namque ex his palam est intellegere quemadmodum ulterius quoque gradus numerare debemus:  quippe semper generata quaeque persona gradum adiciat, ut longe facilias sit respondere quoto quisque gradu sit quam propria cognationis appellatione quemquam denotare.  Adgnationis quoque gradus eodem modo numerantur.  Sed cum magis veritas oculata fide quam per aures animis hominum infigitur, ideo necessarium duximus, post narrationem graduum etiam eos praesenti libro inscribi.  quatenus possint et auribus et inspectione adulescentes perfectissimam graduum doctrinam adipisci.
     Illud certum est, ad serviles cognationes illam partem edicti qua proximitatis nomine bonorum possessio promittitur non pertinere:  nam nec ulla antiqua ege talis cognatio computabatur.  sed nostra constitutione, quam pro iure patronatus fecimus (quod ius usque ad nostra tempora satis obscurum atque nube plenum et undique confusum fuerat) et hoc, humanitate suggerente, concessimus, ut si quis in servili consortio constitutus liberum vel liberos habuerit, sive ex libera sive servilis condicionis muliere, vel contra serva mulier ex libero vel servo habuerit liberos cuinscumque sexus, et ad libertatem his pervenientibus, et hi qui ex servili ventre nati sunt libertatem meruerunt, vel, dum mulieres liberae erant, ipsi in servitute eas habuerunt et postea ad libertatem pervenerunt, ut hi omnes ad successionem vel patris vel matris veniant, patronatus iure in hac parte sopito:  hos enim liberos non solum in suorum parentium successionem, sed etiam alterum in alterius mutuam successionem vocavimus, ex illa lege specialiter eos vocantes, sive soli inveniantur qui in servitute nati et postea manumissi sunt, sive una cum aliis qui post libertatem parentium concepti sunt, sive ex eadem matre vel eodem patre sive ex aliis nuptiis, ad similitudinem eorum qui ex iustis nuptiis procreati sunt.
     Repetitis itaque omnibus quae iam tradidimus, apparet, non semper eos qui parem gradum cognationis optinent pariter vocari, eoque amplius nec eum quidem qui proximior sit cognatus semper potiorem esse.  cum enim prima causa sit suorum heredum quosque inter suos heredes iam enumeravimus, apparet, pronepotem vel abnepotem defuncti potiorem esse quam fratrum aut patrem matremque defuncti, cum alioquin pater quidem et mater, ut supra quoque tradidimus, primum gradum cognationis optineant, frater vero secundum, pronepos autem tertio gradu sit cognatus et abnepos quarto:  nec interest in potestate morientis fuerit an non fuerit, quod vel emancipatus vel ex emancipato aut ex feminino sexu propagatus est.
     Amotis quoque suis heredibus quosque inter suos heredes vocari diximus, adgnatus, qui integrum ius adgnationis habet, etiamsi longissimo gradu sit, plerumque potior habetur quam proximior cognatus:  nam patrui nepos vel pronepos avunculo vel materterae praefertur.  totiens igitur dicimus aut potiorem haberi eum qui proximiorem gradum cognationis obtinet, aut pariter vocari eos qui cognati sint, quotiens neque suorum heredum iure quique inter suos heredes sunt, neque adgnationis iure aliquis praeferri debeat secumdum ea quae tradidimus, exceptis fratre et sorore emancipatis, qui ad successionem fratrum vel sororum vocantur, qui et si capite deminuti sunt, tamen praeferuntur ceteris ulterioris gradus adgnatis.

III. 7. DE SUCCESSIONE LIBERTORUM.

     Nunc de libertorum bonis videamus.  olim itaque licebat liberto patronum suum impune testamento praeterire:  nam ita demum lex duodecim tabularum ad hereditatem liberti vocabat patronum, si intestatus mortuus esset libertus, nullo suo herede relicto.  itaque intestato quoque mortuo liberto, si is suum heredem reliquisset, nihil in bonis eius patrono ius erat.  et si quidem ex naturalibus liberis aliquem suum heredem reliquisset, nulla videbatur querela:  si vero adoptivus filius esset, aperte iniquum erat nihil iuris patrono superesse.  Qua de causa postea praetoris edicto haec iuris iniquitas emendata est.  sive enim faciebat testamentum libertus, iubebatur ita testari ut patrono partem dimidiam bonorum suorum relinqueret:  et si aut nihil aut minus partis dimidiae reliquerat, dabatur patrono contra tabulas testamenti partis dimidiae bonorum possessio.  si vero intestatus moriebatur, suo herede relicto filio adoptivo, dabatur aeque patrono contra hunc suum heredem partis dimidiae bonorum possessio.  prodesse autem liberto solebant ad excludendum patronum naturales liberi, non solum quos in potestate mortis tempore habebat, sed etiam emancipati et in adoptionem dati, si modo ex aliqua parte heredes scripti erant aut praeteriti contra tabulas bonorum possessionem ex edicto petierant:  nam exheredati nullo modo repellebant patronum.  Postea lege Papia adaucta sunt iura patronorum qui locupletiores libertos habebant.  cautum est enim ut ex bonis eius qui sestertiorum centum milium patrimonium reliquerit et pauciores quam tres liberos habebat, sive is testamento facto, sive intestato mortuus erat, virilis pars patrono deberetur.  itaque cum unum filium filiamve heredem reliquerit libertus, perinde pars dimidia patrono debebatur ac si is sine ullo filio filiave decessisset:  cum duos duasve heredes reliquerat, tertia pars debebatur patrono:  si tres reliquerat, repellebatur patronus.
     Sed nostra constitutio, quam pro omnium notione Graeca lingua, compendioso tractatu habito, composuimus, ita huiusmodi causas definivit, ut si quidem libertus vel liberta minores centenariis sint, id est minus centum aureis habeant substantiam (sic enim legis Papiae summam interpretati sumus, ut pro mille sestertiis unus aureus computetur), nullum locum habeat patronus in eorum successionem, si tamen testamentum fecerint.  sin autem intestati decesserint, nullo liberorum relicto, tunc patronatus ius, quod erat ex lege duodecim tabularum, integrum reservavit.  cum vero maiores centenariis sint, si heredes vel bonorum possessores liberos habeant sive unum sive plures cuiuscumque sexus vel gradus, ad eos successionem parentum deduximus, omnibus patronis una cum sua progenie semotis.  sin autem sine liberis decesserint, si quidem intestati, ad omnem hereditatem patronos patronasque vocavimus:  si vero testamentum quidem fecerint, patronos autem vel patronas praeterierint, cum nullos liberos haberent vel habentes eos exheredaverint, vel mater sive avus maternus eos praeterierit, ita ut non possint argui inofficiosa eorum testamenta, tunc ex nostra constitutione per bonorum possessionem contra tabulas non dimidiam, ut ante, sed tertiam partem bonorum liberti consequantur; vel quod deest eis ex constitutione nostra repleatur, si quando minus tertia parte bonorum suorom libertus vel liberta eis reliquerint, ita sine onere ut nec liberis liberti libertaeve ex ea parte legata vel fideicommissa praestentur, sed ad coheredes hoc onus redundaret; multis aliis casibus a nobis in praefata constitutione congregatis, quos necessarios esse ad huiusmodi iuris dispositionem perspeximus ut tam patroni patronaeque quam liberi eorum nec non qui ex transverso latere veniunt usque ad quintum gradum ad successionem libertorum vocentur, sicut ex ea constitutione intellegendum est:  ut si eiusdem patroni vel patronae vel duorum duarum pluriumve sint liberi, qui proximior est ad liberti seu libertae vocetur successionem, et in capita non in stirpes dividatur successio, eodem modo et in his qui ex transverso latere veniunt servando.  paene enim consonantia iura ingenuitatis et libertinitatis in successionibus fecimus.
     Sed haec de his libertinis hodie dicenda sunt qui in civitatem Romanam pervenerunt, cum nec sunt alii liberti, simul et dediticiis et Latinis sublatis, cum Latinorum legitimae successiones nullae penitus erant, qui licet ut liberi vitam suam peragebant, attamen ipso ultimo spiritu simul animam atque libertatem amittebant, et quasi servoram ita bona eorum iure quodammodo peculii ex lege Iunia manumissores detinebant.  postea vero senatusconsulto Largiano cautum fuerat ut liberi manumissoris, non nominatim exheredati facti, extraneis heredibus eorum in bonis Latinorum praeponerentur.  quibus supervenit etiam divi Traiani edictum, quod eundem hominem, si invito vel ignorante patrono ad civitatem venire ex beneficio principis festinavit, faciebat vivum quidem civem Romanum, Latinum autem morientem.  sed nostra constitutione propter huiusmodi condicionum vices et alias difficultates cum ipsis Latinis etiam legem Iuniam et senatusconsultum Largianum et edictum divi Traiani in perpetuum deleri censuianus, ut omnes liberti civitate Romana fruantur, et mirabili modo quibusdam adiectionibus ipsas vias quae in Latinitatem ducebant ad civitatem Romanam capiendam transposuimus.

III. 8. DE ADSIGNATIONE LIBERTORUM.

     In summa, quod ad bona libertorum, admonendi sumus, senatum censuisse ut, quamvis ad omnes patroni liberos qui eiusdem gradus sint aequaliter bona libertorum pertineant, tamen liceret parenti uni ex liberis adsignare libertum, ut post mortem eius solus is patronus habeatur qui adsignatus est, et ceteri liberi, qui ipsi quoque ad eadem bona, nulla adsignatione interveniente, pariter admitterentur, nihil iuris in his bonis habeant.  sed ita demum pristinum ius recipiunt, si is cui adsignatus est decesserit nullis liberis relictis.  Nec tantum libertum, sed etiam libertam, et non tantum filio nepotive, sed etiam filiae neptive adsignare permittitur.  Datur autem haec adsignandi facultas ei qui duos pluresve liberos in potestate habebit, ut eis quos in potestate habet adsignare ei libertum libertamve liceat.  unde quaerebatur, si eum cui adsignaverit, postea emancipaverit num evanescat adsignatio?  sed placuit, evanescere, quod et Iuliano et aliis plerisque visum est.  Nec interest, testamento quis adsignet an sine testamento:  sed etiam quibuscumque verbis hoc patronis permittitur facere, ex ipso senatusconsulto quod Claudianis temporibus factum est Suillo Rufo et Ostorio Scapula consulibas.

III. 9. DE BONORUM POSSESSIONIBUS.

     Ius bonorum possessionis introductum est a praetore emendandi veteris iuris gratia.  nec solum in intestatorum hereditatibus vetus ius eo modo praetor emendavit, sicut supra dictum est, sed in eorum quoque qui testamento facto decesserint.  nam si alienus postumus heres fuerit institutus, quamvis hereditatem iure civili adire non poterat, cum institutio non valebat, honorario tamen iure bonorum possessor efficiebatur, videlicet cum a praetore adiuvabatur:  sed hic e nostra constitutione hodie recte heres instituitur, quasi et iure civili non incognitus.
     Aliquando tamen neque emendandi neque impugnandi veteris iuris, sed magis confirmandi gratia pollicetur bonorum possessionem.  nam illis quoque qui recte facto testamento heredes instituti sunt, dat secundum tabulas bonorum possessionem:  item ab intestato suos heredes et adgnatos ad bonorum possessionem vocat:  sed et remota quoque bonorum possessione, ad eos hereditas pertinet iure civili.
     Quos autem praetor solus vocat ad hereditatem, heredes quidem ipso iure non fiunt (nam praetor heredem facere non potest:  per legem enim tantum vel similem iuris constitutionem heredes fiunt, veluti per senatusconsultum et constitutiones principales:  sed cum eis praetor dat bonorum possessionem, loco heredum constituuntur et vocantur bonorum possessores.  adhuc autem et alios complures gradus praetor fecit in bonorum possessionibus dandis, dum id agebat, ne quis sine successore moriatur:  nam angustissimis finibus constitutum per legem duodecim tabularum ius percipiendarum hereditatum praetor ex bono et aequo dilatavit.
     Sunt autem bonorum possessiones ex testamento quidem hae.  prima quae praeteritis liberis datur vocaturque contra tabulas.  secunda quam omnibus iure scriptis heredibus praetor pollicetur, ideoque vocatur secundum tabulas.
     Et cum de testamentis prius locutus est, ad intestatos transitum fecit.  et primo loco suis heredibus, et his qui ex edicto praetoris suis connumerantur, dat bonorum possessionem quae vocatur unde liberi.  secundo legitimis heredibus:  tertio decem personis quas extraneo manumissori praeferebat (sunt autem decem personae hae:  pater, mater, avus, avia, tam paterni quam materni, item filius, filia, nepos, neptis, tam ex filio quam ex filia, frater, soror, sive consanguinei sive uterini):  quarto cognatis proximis:  quinto tanquam ex familia:  sexto patrono et patronae liberisque eorum et parentibus:  septimo viro et uxori:  octavo cognatis manumissoris.
     Sed eas quidem praetoria induxit iurisdictio.  nobis tamen nihil incuriosum praetermissum est, sed nostris constitutionibus omnia corrigentes, contra tabulas quidem et secundum tabulas bonorum possessiones admisimus utpote necessarias constitutas, nec non ab intestato unde liberi et unde legitimi bonorum possessiones.  Quae autem in praetoris edicto quinto loco posita fuerat, id est unde decem personae, eam pio proposito et compendioso sermone supervacuam ostendimus:  cum enim praefata bonorum possessio decem personas praeponebat extraneo manumissori, nostra constitutio, quam de emancipatione liberorum fecimus, omnibus parentibus eisdemque manumissoribus contracta fiducia manumissionem facere dedit, ut ipsa manumissio eorum hoc in se habeat privilegium et supervacua fiat praedicta bonorum possessio.  sublata igitur praefata quinta bonorum possessione, in gradum eius sextam antea bonorum possessionem reduximus et quintam fecimus, quam praetor proximis cognatis pollicetur.  Cumque antea septimo loco fuerat bonorum possessio tanquam ex familia et octavo unde liberi patroni patronaeque et parentes eorum, utramque per constitutionem nostram, quam de iure patronatus fecimus, penitus vacuavimus:  cum enim ad similitudinem successionis ingenuorum libertinorum successiones posuimus, quas usque ad quintum tantummodo gradum coartavimus, ut sit aliqua inter ingenuos et libertos differentia, sufficiunt eis tam contra tabulas bonorum possessio quam unde legitimi et unde cognati, ex quibus possint sua iura vindicare, omni scrupulositate et inextricabili errore duarum istarum bonorum possessionum resoluta.  Aliam vero bonorum possessionem, quae unde vir et uxor appellatur et nono loco inter veteres bonorum possessiones posita fuerat, et in suo vigore servavimus et altiore loco, id est sexto, eam posuimus, decima veteri bonorum possessione, quae erat unde cognati manumissoris, propter causas enarratas merito sublata:  ut sex tantummodo bonorum possessiones ordinariae permaneant suo vigore pollentes.  Septima eas secuta, quam optima ratione praetores introduxerunt.  novissime enim promittitur edicto his etiam bonorum possessio quibus ut detur lege vel senatusconsulto vel constitutione comprehensum est, quam neque bonorum possessionibus quae ab intestato veniunt, neque eis quae ex testamento sunt, praetor stabili iure connumeravit, sed quasi ultimum et extraordinarium auxilium, prout res exigit, accommodavit scilicet his qui ex legibus, senatusconsultis, constitutionibus principum ex novo iure vel ex testamento vel ab intestato veniunt.
     Cum igitur plures species successionum praetor introduxisset easque per ordinem disposuisset et in unaquaque specie successionis saepe plures extent dispari gradu personae:  ne actiones creditorum differrentur, sed haberent quos convenirent, et ne facile in possessionem bonorum defuncti mitterentur et eo modo sibi consulerent, ideo petendae bonorum possessioni certum tempus praefinivit.  liberis itaque et parentibus tam naturalibus quam adoptivis in petenda bonorum possessione anni spatium, ceteris centum dierum dedit.  Et si intra hoc tempus aliquis bonorum possessionem non petierit, eiusdem gradus personis adcrescit:  vel si nemo ex eo sit, deinceps ceteris proinde bonorum possessionem ex successorio edicto pollicetur ac si is qui praecedebat ex eo numero non esset.  si quis itaque delatam sibi bonorum possessionem repudiaverit, non quousque tempus bonorum possessioni praefinitum excesserit, expectatur, sed statim ceteri ex eodem edicto admittuntur.  In petenda autem bonorum possessione dies utiles singuli considerantur.  Sed bene anteriores principes et huic causae providerunt, ne quis pro petendo bonorum possessiones curet, sed, quocumque modo si admittentis eam indicium, intra statuta tamen tempora, ostenderit, plenum habeat earum beneficium.

III. 10. DE ADQUISITIONE PER ADROGATIONEM.

     Est et alterius generis per universitatem successio, quae neque lege duodecim tabularum neque praetoris edicto, sed eo iure quod consensu receptum est, introducta est.  Ecce enim cum paterfamilias sese in adrogationem dat, omnes res eius corporales et incorporales quaeque ei debitae sunt, adrogatori ante quidem pleno iure adquirebantur, exceptis his quae per capitis deminutionem pereunt, quales sunt operarum obligationes et ius adgnationis.  usus etenim et ususfructus, licet his antea connumerabantur, attamen capitis deminutione  minima eos tolli nostra prohibuit constitutio.  Nunc autem nos eandem adquisitionem quae per adrogationem fiebat coartavimus ad similitudinem naturalium parentum:  nihil etenim aliud nisi tantummodo ususfructus tam naturalibus patribus quam adoptivis per filiosfamilias adquiritur in his rebus quae extrinsecus filiis obveniunt, dominio eis integro servato:  mortuo autem filio adrogato in adoptiva familia etiam dominium eius adrogatorem transit, nisi supersint aliae personae quae ex nostra constitutione patrem in his quae adquiri non possunt antecedunt.  Sed ex diverso pro eo quod is debuit qui se in adoptionem dedit, ipso quidem iure adrogator non tenetur, sed nomine filii convenietur et, si noluerit eum defendere, permittitur creditoribus per competentes nostros magistratus bona quae eius cum usufructu futura fuissent, si se alieno iuri non subiecisset, possidere et legitimo modo ea disponere.

III. 11. DE EO CUI LIBERTATIS CAUSA BONA ADDICUNTUR.

     Accessit novus casus successionis ex constitutione divi Marci.  nam si hi qui libertatem acceperunt a domino in testamento, ex quo non aditur hereditas, velint bona sibi addici libertatium conservandarum causa, audiuntur.  et ita rescripto divi Marci ad Popilium Rufum continetur.  Verba rescripti ita se habent:

"Si Virginio Valenti, qui testamento suo libertatem quibusdam adscripsit, nemine successore ab intestato existente, in ea causa bona esse coeperunt ut veniri debeant:  is cuius de ea re notio est aditus rationem desiderii tui habebit, ut libertatium tam earum quae directo, quam earum quae per speciem fideicommissi relictae sunt, tuendarum gratia addicantur tibi, si idonee creditoribus caveris de solido quod cuique debetur solvendo.  et hi quidem quibus directa libertas data est perinde liberi erunt ac si hereditas adita esset:  hi autem quos heres rogatus est manumittere a te libertatem consequantur:  nisi si non alia condicione velis bona tibi addici quam ut etiam qui directo libertatem acceperunt tui liberti fiant; nam huic etiam voluntati tuae, si ii de quorum statu agitur consentiant, auctoritatem nostram accommodamus.  et ne huius rescriptionis nostrae emolumentum alia ratione irritum fiat, si fiscus bona agnoscere voluerit, et hi qui rebus nostris attendunt scient, commodo pecuniario praeferendam libertatis causam, et ita bona cogenda ut libertas his salva sit qui eam adipisci potuerunt si hereditas ex testamento adita esset."

Hoc rescripto subventum est et libertatibus et defunctis, ne bona eorum a creditoribus possideantur et veneant.  certe si fuerint ex hac causa bona addicta, cessat bonorum venditio; extitit enim defuncti defensor, et quidem idoneus, qui de solido creditoribus cavet.  Inprimis hoc rescriptum totiens locum habet, quotiens testamento libertates datae sunt.  quid ergo, si quis intestatus decedens codicillis libertates dederit neque adita sit ab intestato hereditas?  favor constitutionis debet locum habere.  certe si testatus decedat et codicillis dederit libertatem, competere eam nemini dubium est.  Tunc constitutioni locum esse verba ostendunt, cum nemo successor ab intestato existat.  ergo quamdiu incertum sit, utrum existat an non, cessabit constitutio:  si certum esse coeperit neminem extare, tunc erit constitutioni locus.  Si is qui in integrum restitui potest abstinuit se ab hereditate, an, quamvis potest in integrum restitui, potest admitti constitutio?  et debet addictio bonorum fieri.  quid ergo, si post addictionem libertatum conservandarum causa factam in integrum sit restitutus?  utique non erit dicendum revocari libertates quae semel competierunt.  Haec constitutio libertatum tuendarum causa introducta est:  ergo si libertates nullae sint datae, cessat constitutio.  quid ergo, si vivus dedit libertates vel mortis causa et, ne de hoc quaeratur, utrum in fraudem creditorum an non factum sit, idcirco velint addici sibi bona, an audiendi sunt?  et magis est, ut audiri debeant, etsi deficiant verba constitutionis.  Sed cum multas divisiones eiusmodi constitutioni deesse perspeximus, lata est a nobis plenissima constitutio, in quam multae species collatae sunt, quibus ius huiusmodi successionis plenissimum est effectum, quas ex ipsa lectione constitutionis potest quis cognoscere.

III. 12. DE SUCCESSIONIBUS SUBLATIS,QUAE FIEBANT PER BONORUM VENDITIONEMET EX SENATUSCONSULTO CLAUDIANO.

     Erant ante praedictam successionem olim et aliae per universitatem successiones.  qualis fuerat bonorum emptio quae de bonis debitoris vendendis per multas ambages fuerat introducta, et tunc locum habebat quando iudicia ordinaria in usu fuerunt:  sed cum extraordinariis iudiciis posteritas usa est, ideo cum ipsis ordinariis iudiciis etiam bonorum venditiones exspiraverunt et tantummodo creditoribus datur officio iudicis bona possidere et, prout eis utile visum fuerit, ea disponere, quod ex latioribus digestorum libris perfectius apparebit.
     Erat et ex senatusconsulto Claudiano miserabilis per universitatem adquisitio, cum libera mulier servili amore bacchata ipsam libertatem per senatusconsultum amittebat et cum libertate substantiam:  quod indignum nostris temporibus esse existimantes, et a nostra civitate deleri et non inseri nostris digestis concessimus.

III. 13. DE OBLIGATIONIBUS.

     Nunc transeamus ad obligationes.  obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstringimur alicuius solvendae rei, secundum nostrae civitatis iura.
     Omnium autem obligationum summa divisio in duo genera deducitur:  namque aut civiles sunt aut praetoriae.  civiles sunt, quae aut legibus constitutae aut certe iure civili comprobatae sunt.  praetoriae sunt, quas praetor ex sua iurisdictione constituit, quae etiam honorariae vocantur.
     Sequens divisio in quattuor species deducitur:  aut enim ex contractu sunt aut quasi ex contractu aut ex maleficio aut quasi ex maleficio.  prius est, ut de his quae ex contractu sunt dispiciamus.  harum aeque quattuor species sunt:  aut enim re contrahuntur aut verbis aut litteris aut consensu.  de quibus singulis dispiciamus.

III. 14. QUIBUS MODIS RE CONTRAHITUR OBLIGATIO  .

     Re contrahitur obligatio veluti mutui datione.  mutui autem obligatio in his rebus consistit quae pondere, numero mensurave constant, veluti vino, oleo, frumento, pecunia numerata, aere, argento, auro, quas res aut numerando aut metiendo aut adpendendo in hoc damus ut accipientium fiant, et quandoque nobis non eaedem res, sed aliae eiusdem naturae et qualitatis reddantur.  unde etiam mutuum appellatum sit, quia ita a me tibi datur, ut ex meo tuum fiat.  ex eo contractu nascitur actio quae vocatur condictio.  Is quoque, qui non debitum accepit ab eo qui per errorem solvit re obligatur:  daturque agenti contra eum propter repetitionem condicticia actio; nam proinde ei condici potest SI  PARET  EUM  DARE  OPORTERE  ac si mutuum accepisset.  unde pupillus, si ei sine tutoris auctoritate non debitum per errorem datum est, non tenetur indebiti condictione, non magis quam mutui datione.  sed haec species obligationis non videtur ex contractu consistere, cum is qui solvendi animo dat magis distrahere voluit negotium quam contrahere.
     Item is cui res aliqua utenda datur, id est commodatur, re obligatur et tenetur commodati actione.  sed is ab eo qui mutuum accepit longe distat:  namque non ita res datur ut eius fiat, et ob id de ea re ipsa restituenda tenetur.  et is quidem qui mutuum accepit, si quolibet fortuito casu quod accepit amiserit, veluti incendio, ruina, naufragio aut latronum hostiumve incursu, nihilo minus obligatus permanet.  at is qui utendum accepit sane quidem exactam diligentiam custodiendae rei praestare iubetur, nec sufficit ei tantam diligentiam adhibuisse quantam suis rebus adhibere solitus est, si modo alius diligentior poterit eam rem custodire:  sed propter maiorem vim maioresve casus non tenetur, si modo non huius culpa is casus intervenerit:  alioquin si id quod tibi commodatum est peregre ferre tecum malueris, et vel incursu hostium praedonumve vel naufragio amiseris, dubium non est quin de restituenda ea re tenearis.  commodata autem res tunc proprie intellegitur, si nulla mercede accepta vel constituta res tibi utenda data est.  alioquin mercede interveniente locatus tibi usus rei videtur:  gratuitum enim debet esse commodatum.
     Praeterea et is apud quem res aliqua deponitur re obligatur, et actione depositi, qua et ipse de ea re quam accepit restituenda tenetur.  sed is ex eo solo tenetur, si quid dolo commiserit, culpae autem nomine, id est desidiae atque neglegentiae, non tenetur:  itaque securus est qui parum diligenter custoditam rem furto amisit, quia, qui neglegenti amico rem custodiendam tradidit, suae facilitati id imputare debet.
     Creditor quoque qui pignus accepit re obligatur, qui et ipse de ea ipsa re quam accepit restituenda tenetur actione pigneraticia.  sed quia pignus utriusque gratia datur, et debitoris, quo magis ei pecunia crederetur, et creditoris, quo magis ei in tuto sit creditum, placuit sufficere, quod ad eam rem custodiendam exactam diligentiam adhiberet:  quam si praestiterit et aliquo fortuito casu rem amiserit, securum esse nec impediri creditum petere.

III. 15. DE VERBORUM OBLIGATIONE.

     Verbis obligatio contrahitur ex interrogatione et responsione, cum quid dari fierive nobis stipulamur.  ex qua duae proficiscuntur actiones, tam condictio, si certa sit stipulatio, quam ex stipulatu, si incerta.  quae hoc nomine inde utitur, quia stipulum apud veteres firmum appellabatur, forte a stipite descendens.
     In hac re olim talia verba tradita fuerunt:

SPONDES? SPONDEO,  PROMITTIS?   PROMITTO,  FIDEPROMITTIS?  FIDEPROMITTO,  FIDEIUBES?   FIDEIUBEO,  DABIS?    DABO,  FACIES?  FACIAM.

utrum autem Latina an Graeca vel qua alia lingua stipulatio concipiatur, nihil interest, scilicet si uterque stipulantium intellectum huius linguae habeat:  nec necesse est eadem lingua utrumque uti, sed sufficit congruenter ad interrogatum respondere:  quin etiam duo Graeci Latina lingua obligationem contrahere possunt.  sed haec sollemnia verba olim quidem in usu fuerunt:  postea autem Leoniana constitutio lata est, quae, sollemnitate verborum sublata, sensum et consonantem intellectum ab utraque parte solum desiderat, licet quibuscumque verbis expressus est.
     Omnis stipulatio aut pure aut in diem aut sub condicione fit.  pure veluti QUINQUE  AUREOS  DARE  SPONDES?  idque confestim peti potest.  in diem, cum adiecto die, quo pecunia solvatur, stipulatio fit:  veluti  DECEM  AUREOS  PRIMlS  KALENDIS  MARTIIS  DARE  SPONDES?  id autem quod in diem stipulamur statim quidem debetur, sed peti prius quam dies veniat non potest:  ac ne eo quidem ipso die in quem stipulatio facta est peti potest, quia totus ille dies arbitrio solventis tribui debet.  neque enim certum est eo die in quem promissum est datum non esse, priusquam is praetereat.  At si ita stipuleris DECEM  AUREOS  ANNUOS,  QUOAD  VIVAM,  DARE  SPONDES?, et pure facta obligatio intellegitur et perpetuatur, quia ad tempus deberi non potest.  sed heres petendo pacti exceptione submovebitur.  Sub condicione stipulatio fit, cum in aliquem casum differtur obligatio, ut si aliquid factum fuerit aut non fuerit, stipulatio committatur, veluti SI  TITIUS  CONSUL  FACTUS  FUERIT,  QUINQUE  AUREOS  DARE  SPONDES?  si quis ita stipuletur SI  IN  CAPITOLIUM  NON  ASCENDERO,  DARE  SPONDES?  perinde erit ac si stipulatus esset, cum morietur dari sibi.  ex condicionali stipulatione tantum spes est debitum iri, eamque ipsam spem transmittimus, si, priusquam condicio existat, mors nobis contigerit.  Loca etiam inseri stipulationi solent, veluti CARTHAGINE  DARE  SPONDES? quae stipulatio licet pure fieri videatur, tamen re ipsa habet tempus iniectum, quo promissor utatur ad pecuniam Carthagine dandam.  et ideo si quis ita Romae stipuletur HODIE  CARTHAGINE  DARE  SPONDES?  inutilis erit stipulatio, cum impossibilis sit repromissio.  Condiciones quae ad praeteritum vel ad praesens tempus referuntur aut statim infirmant obligationem aut omnino non differunt:  veluti SI TITIUS CONSUL FUIT vel SI  MAEVIUS  VIVIT,  DARE  SPONDES?  nam si ea ita non sunt, nihil valet stipulatio:  sin autem ita se habent, statim valent.  quae enim per rerum naturam certa sunt non morantur obligationem, licet apud nos incerta sint.
     Non solum res in stipulatum deduci possunt, sed etiam facta:  ut si stipulemur fieri aliquid vel non fieri.  et in huiusmodi stipulationibus optimum erit poenam, subiicere, ne quantitas stipulationis in incerto sit ac necesse sit actori probare, quid eius intersit.  itaque si quis ut fiat aliquid, stipuletur, ita adici poena debet?  SI  ITA  FACTUM  NON  ERIT,  TUM  POENAE  NOMINE  DECEM  AUREOS  DARE  SPONDES:  sed si quaedam fieri, quaedam non fieri una eademque conceptione stipuletur, clausula erit huiusmodi adicienda:  SI  ADVERSUS  EA  FACTUM  ERIT,  SIVE  QUID  ITA  FACTUM  NON  ERIT,  TUNC  POENAE  NOMINE  DECEM  AUREOS  DARE  SPONDES?

III. 16. DE DUOBUS REIS STIPULANDI ET PROMITTENDI.

     Et stipulandi et promittendi duo pluresve rei fieri possunt.  stipulandi ita si post omnium interrogationem promissor respondeat SPONDEO.  ut puta cum duobus separatim stipulantibus ita promissor respondeat UTRIQUE VESTRUM DARE SPONDEO:  nam si prius Titio spoponderit, deinde alio interrogante spondeat, alia atque alia erit obligatio nec creduntur duo rei stipulandi esse.  duo pluresve rei promittendi ita fiunt, MAEVI,  QUINQUE  AUREOS  DARE  SPONDES?   SEI,  EOSDEM  QUINQUE  AUREOS  DARE  SPONDES?  respondeant singuli separatim SPONDEO.  Ex huiusmodi obligationibus et stipulantibus solidum singulis debetur et promittentes singuli in solidum tenentur.  in utraque tamen obligatione una res vertitur:  et vel alter debitum accipiendo vel alter solvendo omnium perimit obligationem et omnes liberat.  Ex duobus reis promittendi alius pure, alius in diem vel sub condicione obligari potest:  nec impedimento erit dies aut condicio, quo minus ab eo qui pure obligatus est petatur.

III. 17. DE STIPULATIONE SERVORUM.

     Servus ex persona domini ius stipulandi habet.  sed hereditas in plerisque personae defuncti vicem sustinet:  ideoque quod servus hereditarius ante aditam hereditatem stipulatur adquirit hereditati, ac per hoc etiam heredi postea facto adquiritur.  Sive autem domino sive sibi sive conservo suo sive impersonaliter servus stipuletur, domino adquirit.  idem iuris est et in liberis qui in potestate patris sunt, ex quibus causis adquirere possunt.  Sed cum factum in stipulatione continebitur, omnimodo persona stipulantis continetur, veluti si servus stipuletur, ut sibi ire agere liceat:  ipse enim tantum prohiberi non debet, non etiam  dominus eius.  Servus communis stipulando unicuique dominorum pro portione dominii adquirit, nisi si unius eorum iussu aut nominatim cui eorum stipulatus est:  tunc enim soli ei adquiritur.  quod servus communis stipulatur, si alteri ex dominis adquiri non potest, solidum alteri adquiritur, veluti si res quam dari stipulatus est unius domini sit.

III. 18. DE DIVISIONE STIPULATIONUM.

     Stipulationum aliae iudiciales sunt, aliae praetoriae, aliae conventionales, aliae communes tam praetoriae quam iudiciales.  Iudiciales sunt dumtaxat quae a mero iudicis officio proficiscuntur:  veluti de dolo cautio vel de persequendo servo qui in fuga est, restituendove pretio.  Praetoriae, quae a mero praetoris officio proficiscuntur, veluti damni infecti vel legatorum.  praetorias autem stipulationes sic exaudiri oportet ut in his contineantur etiam aediliciae:  nam et hae ab iurisdictione veniunt.  Conventionales sunt quae ex conventione utriusque partis concipiuntur, hoc est neque iussu iudicis neque iussu praetoris, sed ex conventione contrahentium.  quaram totidem genera sunt, quot (paene dixerim) rerum contrahendarum.  Communes sunt stipulationes veluti rem salvam fore pupilli:  nam et praetor iubet rem salvam fore pupillo caveri, et interdum iudex, si aliter expediri haec res non potest:  vel de rato stipulatio.

III. 19. DE INUTILIBUS STIPULATIONIBUS.

     Omnis res quae dominio nostro subicitur in stipulationem deduci potest, sive illa mobilis sive soli sit.  At si quis rem quae in rerum natura non est aut esse non potest dari stipulatus fuerit, veluti Stichum, qui mortuus sit, quem vivere credebat, aut hippocentaurum, qui esse non possit, inutilis erit stipulatio.  Idem iuris est, si rem sacram aut religiosam, quam humani iuris esse credebat, vel publicam, quae usibus populi perpetuo eita sit, ut forum vel theatrum, vel liberum hominem, quem servum esse credebat, vel rem cuius commercium non habuit, vel rem suam, dari quis stipuletur.  nec in pendenti erit stipulatio ob id quod publica res in privatum deduci et ex libero servus fieri potest et commercium adipisci stipulator potest et res stipulatoris esse desinere potest:  sed protinus inutilis est.  item contra, licet initio utiliter res in stipulatum deducta sit, si postea in earum qua causa de quibus supra dictum est sine facto promissoris devenerit, extinguitur stipulatio.  ac ne statim ab initio talis stipulatio valebit LUCIUM  TITIUM,  CUM  SERVUS  ERIT,  DARE  SPONDES?  et similia, quia natura sui dominio nostro exempta in obligationem deduci nullo modo possunt.
     Si quis alium daturum facturumve quid spoponderit, non obligabitur, veluti si spondeat Titium quinque aureos daturum.  quodsi effecturum se ut Titius daret spoponderit, obligatur.
     Si quis alii quam cuius iuri subiectus sit stipuletur, nihil agit.  plane solutio etiam in extranei personam conferri potest (veluti si quis ita stipuletur MIHI  AUT  SEIO  DARE  SPONDES?), ut obligatio quidem stipulatori adquiratur, solvi tamen Seio etiam invito eo recte possit, ut liberatio ipso iure contingat, sed ille adversus Seium habeat mandati actionem.  quodsi quis sibi et alii, cuius iuri subiectus non sit, decem dari aureos stipulatus est, valebit quidem stipulatio:  sed utrum totum debetur quod in stipulationem deductum est, an vero pars dimidia, dubitatum est:  sed placet, non plus quam partem dimidiam ei adquiri.  ei, qui tuo iuri subiectus est, si stipulatus sis, tibi adquiris, quia vox tua tamquam filii sit, sicuti filii vox tamquam tua intellegitur in his rebus quae tibi adquiri possunt.
     Praeterea inutilis est stipulatio, si quis ad ea quae interrogatus erit non respondeat, veluti si decem aureos a te dari stipuletur, tu quinque promittas, vel contra:  aut si ille pure stipuletur, tu sub condicione promittas, vel contra, si modo scilicet id exprimas, id est si cui sub condicione vel in diem stipulanti tu respondeas:  PRAESENTI  DIE  SPONDEO.  nam si hoc solum respondeas:  PROMITTO, breviter videris in eandem diem aut condicionem spopondisse:  nec enim necesse est in respondendo eadem omnia repeti quae stipulator expresserit.
     Item inutilis est stipulatio, si ab eo stipuleris qui iuri tuo subiectus est, vel si is a te stipuletur.  sed servus quidem non solum domino suo obligari non potest, sed ne alii quidem ulli:  filii vero familias aliis obligari possunt.
     Mutum neque stipulari neque promittere posse palam est.  quod et in surdo receptum est:  quia et is qui stipulatur verba promittentis, et is qui promittit verba stipulantis audire debet.  unde apparet, non de eo nos loqui qui tardius exaudit, sed de eo qui omnino non exaudit.  Furiosus nullum negotium gerere potest, quia non intellegit quid agit.  Pupillus omne negotium recte gerit:  ut tamen, sicubi tutoris auctoritas necessaria sit, adhibeatur tutor, veluti si ipse obligetur:  nam alium sibi obligare etiam sine tutoris auctoritate potest.  Sed quod diximus de pupillis, utique de his verum est qui iam aliquem intellectum habent; nam infans et qui infantiae proximus est, non multum a furioso distant, quia huius aetatis pupilli nullum intellectum habent:  sed in proximis infantiae propter utilitatem eorum benignior iuris interpretatio facta est, ut idem iuris habeant quod pubertati proximi.  sed qui in parentis potestate est impubes nec auctore quidem patre obligatur.
     Si impossibilis condicio obligationibus adiciatur, nihil valet stipulatio.  impossibilis autem condicio habetur, cui natura impedimento est quo minus existat, veluti si quis ita dixerit:  SI  DIGITO  CAELUM  ATTIGERO,  DARE  SPONDES?  at si ita stipuletur,  SI  DIGITO  CAELUM  NON  ATTIGERO,  DARE  SPONDES?  pure facta obligatio intellegitur ideoque statim petere potest.
     Item verborum obligatio inter absentes concepta inutilis est.  sed cum hoc materiam litium contentiosis hominibus praestabat, forte post tempus tales allegationes opponentibus et non praesentes esse vel se vel adversarios suos contendentibus:  ideo nostra constitutio propter celeritatem dirimendarum litium introducta est, quam ad Caesarienses advocatos scripsimus, per quam disposuimus, tales scripturas quae praesto esse partes indicant omnimodo esse credendas, nisi ipse qui talibus utitur improbis allegationibus manifestissimis probationibus vel per scripturam vel per testes idoneos approbaverit, in ipso toto die quo conficiebatur instrumentum sese vel adversarium suum in aliis locis esse.
     Post mortem suam dari sibi nemo stipulari poterat, non magis quam post eius mortem a quo stipulabatur.  ac ne is qui in alicuius potestate est post mortem eius stipulari poterat, quia patris vel domini voce loqui videtur.  sed et si quis ita stipuletur,  PRIDIE QUAM MORIAR vel PRIDIE QUAM MORIERIS DARI?  inutilis erat stipulatio.  sed cum, ut iam dictum est, ex consensu contrahentium stipulationes valent, placuit nobis etiam in hunc iuris articulum necessariam inducere emendationem, ut, sive post mortem sive pridie quam morietur stipulator sive promissor, stipulatio concepta est, valeat stipulatio.
     Item si quis ita stipulatus erat:  SI NAVIS EX ASIA VENERIT, HODIE DARE SPONDES?  inutilis erat stipulatio, quia praepostere concepta est.  sed cum Leo inclytae recordationis in dotibus eandem stipulationem, quae praepostera nuncupatur non esse reiciendam existimavit, nobis placuit et huic perfectum robur accommodare, ut non solum in dotibus, sed etiam in omnibus valeat huiusmodi conceptio stipulationis.  Ita autem concepta stipulatio, veluti si Titius dicat  CUM  MORIAR,  DARE  SPONDES? vel CUM MORIERIS,  et apud veteres utilis erat et nunc valet.  Item post mortem alterius recte stipulamur.
     Si scriptum fuerit in instrumento, promisisse aliquem, perinde habetur atque si interrogatione praecedente responsum sit.
     Quotiens plures res una stipulatione comprehenduntur, si quidem promissor simpliciter respondeat DARE  SPONDEO,  propter omnes tenetur:  si vero unam ex his vel quasdam daturum se spoponderit, obligatio in his pro quibos spoponderit contrahitur.  ex pluribus enim stipulationibus una vel quaedam videntur esse perfectae:  singulas enim res stipulari et ad singulas respondere debemus.
     Alteri stipulari, ut supra dictum est, nemo potest:  inventae sunt enim huiusmodi obligationes ad hoc, ut unusquisque sibi adquirat quod sua interest:  ceterum si alii detur, nihil interest stipulatoris.  plane si quis velit hoc facere, poenam stipulari conveniet, ut, nisi ita factum sit ut comprehensum esset, committatur poenae stipulatio etiam ei cuius nihil interest:  poenam enim cum stipulatur quis, non illud inspicitur, quid intersit eius, sed quae sit quantitas sita in condicione stipulationis.  ergo si quis stipuletur Titio dari, nihil agit; sed si addiderit poenam  NISI  DEDERIS,  TOT  AUREOS  DARE  SPONDES?  tunc committitur stipulatio.  Sed si quis stipuletur alii, cum eius interesset, placuit stipulationem valere.  nam si is qui pupilli tutelam administrare coeperat, cessit administratione contutori suo et stipulatus est, rem pupilli salvam fore, quoniam interest stipulatoris fieri quod stipulatus est, cum obligatus futurus esset pupillo si male res gesserit, tenet obligatio.  ergo et si quis procuratori suo dari stipulatus sit, stipulatio vires habebit.  et si creditori suo, quod sua interest, ne forte vel poena committatur, vel praedia distrahantur quae pignori data erant, valet stipulatio.  Versa vice qui alium facturum promisit, videtur in ea esse causa ut non teneatur, nisi poenam ipse promiserit.
     Item nemo rem suam futuram in eum casum quo sua fit, utiliter stipulatur.  Si de alia re stipulator senserit, de alia promissor, perinde nulla contrahitur obligatio ac si ad interrogatum responsum non esset, veluti si hominem Stichum a te stipulatus quis fuerit, tu de Pamphilo senseris, quem Stichum vocari credideris.  Quod turpi ex causa promissum est, veluti si quis homicidium vel sacrilegium se facturum promittat, non valet.
     Cum quis sub aliqua condicione fuerit stipulatus, licet ante condicionem decesserit, postea existente condicione, heres eius agere potest.  idem est et a promissoris parte.  Qui hoc anno aut hoc mense dari stipulatus sit, nisi omnibus partibus praeteritis anni vel mensis non recte petet.  Si fundum dari stipuleris vel hominem, non poteris continuo agere, nisi tantum spatii praeterierit quo traditio fieri possit.

III. 20. DE FIDEIUSSORIBUS.

     Pro eo qui promittit solent alii obligari, qui fideiussores appellantur, quos homines accipere solent dum curant ut diligentius sibi cautum sit.  In omnibus autem obligationibus adsumi possunt, id est sive re sive verbis sive litteris sive consensu contractae fuerint.  ac ne illud quidem interest, utrum civilis an naturalis sit obligatio cui adiciatur fideiussor, adeo quidem ut pro servo quoque obligetur, sive extraneus sit qui fideiussorem a servo accipiat, sive ipse dominus in id quod sibi naturaliter debetur.  Fideiussor non tantum ipse obligatur sed etiam heredem obligatum relinquit.  Fideiussor et praecedere obligationem et sequi potest.
     Si plures sint fideiussores, quotquot erunt numero, singuli in solidum tenentur.  itaque liberum est creditori, a quo velit solidum petere.  sed ex epistula divi Hadriani compellitur creditor a singulis qui modo solvendo sint litis contestatae tempore partes petere.  ideoque si quis ex fideiussoribus eo tempore solvendo non sit, hoc ceteros onerat.  sed et si ab umo fideiussore creditor totum consecutus fuerit, huius solius detrimentum erit, si is pro quo fideiussit solvendo non sit:  et sibi imputare debet, cum potuerit adiuvari ex epistula divi Hadriani, et desiderare ut pro parte in se detur actio.  Fideiussores ita obligari non possunt ut plus debeant quam debet is pro quo obligantur:  nam eorum obligatio accessio est principalis obligationis nec plus in accessione esse potest quam in principali re.  at ex diverso, ut minus debeant, obligari possunt.  itaque si reus decem aureos promiserit, fideiussor in quinque recta obligatur:  contra vero non potest obligari.  item si ille pure promiserit, fideiussor sub condicione promittere potest:  contra vero non potest.  non solum enim in quantitate, sed etiam in tempore minus et plus intellegitur.  plus est enim statim aliquid dare, minus est post tempus dare.
     Si quid autem fideiussor pro reo solverit, eius reciperandi causa habet cum eo mandati indicium.  Graece fideiussor plerumque ita accipitur:  [ id est: mea fide iubeo dico volo] sive :  sed et si  dixerit, pro eo erit ac si dixerit,   In stipulationibus fideiussorum sciendum est generaliter hoc accipi, ut, quodcumque scriptum sit quasi actum, videatur etiam actum:  ideoque constat, si quis se scripserit fideiussisse, videri omnia sollemniter acta.

III. 21. DE LITTERARUM OBLIGATIONE.

     Olim scriptura fiebat obligatio, quae nominibus fieri dicebatur:  quae nomina hodie non sunt in usu.
     Plane si quis debere se scripserit quod numeratum ei non est, de pecunia minime numerata post multum temporis exceptionem opponere non potest:  hoc enim saepissime constitutum est.  sic fit ut et hodie, dum queri non potest.  scriptura obligetur:  et ex ea nascitur condictio, cessante scilicet verborum obligatione.  multum autem tempus m hac exceptione antea quidem ex principalibus constitutionibus usque ad quinquennium procedebat:  sed ne creditores diutius possint suis pecuniis forsitan defraudari, per constitutionem nostram tempus coartatum est, ut ultra biennii metas huiusmodi exceptio minime extendatur.

III.  22. DE CONSENSU OBLIGATIONE.

     Consensu fiunt obligationes in emptionibus venditionibus, locationibus conductionibus, societatibus, mandatis.  Ideo autem istis modis consensu dicitur obligatio contrahi, quia neque scriptura neque praesentia omnimodo opus est, ac ne dari quidquam necesse est, ut substantiam capiat obligatio, sed sufficit eos qui negotium gerunt consentire.  Unde imter absentes quoque talia negotia contrahuntur, veluti per epistulam aut per nuntium.  Item in his contractibus alter alteri obligatur in id quod alterum alteri ex bono et aequo praestare oportet, cum alioquin in verborum obligationibus alius stipuletur, alius promittat.

III. 23. DE EMPTIONE ET VENDITIONE.

     Emptio et venditio contrahitur simulatque de pretio convenerit, quamvis nondum pretium numeratum sit ac ne arra quidem data fuerit.  nam quod arrae nomine datur argumentum est emptionis et venditionis contractae.  sed haec quidem de emptionibus et venditionibus quae sine scriptura consistunt obtinere oportet:  nam nihil a nobis in huiusmodi venditionibus innovatum est.  in his autem quae scriptura conficiuntur non aliter perfectam esse emptionem et venditionem constituimus, nisi et instrumenta emptionis fuerint conscripta vel manu propria contrahentium, vel ab alio quidem scripta, a contrahente autem subscripta et, si per tabellionem fiunt, nisi et completiones acceperint et fuerint partibus absoluta.  donec enim aliquid ex his deest, et poenitentiae locus est et potest emptor vel venditor sine poena recedere ab emptione.  ita tamen impune recedere eis concedimus nisi iam arrarum nomine aliquid fuerit datum:  hoc etenim subsecuto, sive in scriptis sive sine scriptis venditio celebrata est, is qui recusat adimplere contractum, si quidem emptor est, perdit quod dedit, si vero venditor, duplum restituere compellitur, licet nihil super arris expressum est.
     Pretium autem constitui oportet:  nam nulla emptio sine pretio esse potest.  sed et certum pretium esse debet.  alioquin si ita inter aliquos convenerit, ut, quanti Titius rem aestimaverit, tanti sit empta:  inter veteres satis abundeque hoc dubitabatur, sive constat venditio sive non.  sed nostra decisio ita hoc constituit, ut, quotiens sic composita sit venditio  QUANTI  ILLE  AESTIMAVERIT,  sub hac condicione staret contractus, ut, si quidem ipse qui nominatus est pretium definierit, omnimodo secundum eius aestimationem et pretium persolvatur et res tradatur, ut venditio ad effectum perducatur, emptore quidem ex empto actione, venditore autem ex vendito agente.  sin autem ille qui nominatus est vel noluerit vel non potuerit pretiam definire, tunc pro nihilo esse venditionem, quasi nullo pretio statuto.  quod ius cum in venditionibus nobis placuit, non est absurdum et in locationibus et conductionibus trahere.
     Item pretium in numerata pecunia consistere debet.  nam in ceteris rebus an pretium esse possit, veluti homo aut fundus aut toga alterius rei pretium esse possit, valde quaerebatur.  Sabinus et Cassius etiam in alia re putant posse pretium consistere:  unde illud est quod vulgo dicebatur, per permutationem rerum emptionem et venditionem contrahi, eamque speciem emptionis venditionisque vetustissimam esse:  argumentoque utebantur Graeco poeta Homero, qui aliqua parte exercitum Achivorum vinum sibi comparasse ait permutatis quibusdam rebus, his verbis:

[id est: inde vinum comparabant comantes Achivi, alii aere, alii splendido ferro, alii pellibus, alii, ipsi bobus, alii mancipiis.]

diversae scholae auctores contra sentiebant, aliudque esse existimabant permutationem rerum, aliud emptionem et venditionem.  alioquin non posse rem expediri, permutatis rebus, quae videatur res venisse et quae pretii nomine data esse:  nam utramque videri et venisse et pretii nomine datam esse, rationem non pati.  sed Proculi sententia, dicentis permutationem propriam esse speciem contractus a venditione separatam, merito praevaluit, cum et ipse aliis Homericis versibus adiuvatur et validioribus rationibus argumentatur.  quod et anteriores divi principes admiserunt et in nostris digestis latius significatur.
     Cum autem emptio et venditio contracta sit (quod effici diximus, simulatque de pretio convenerit, cum sine scriptura res agitur), periculum rei venditae statim ad emptorem pertinet, tametsi adhuc ea res emptori tradita non sit.  itaque si homo mortuus sit vel aliqua parte corporis laesus fuerit, aut aedes totae aut aliqua ex parte incendio consumptae fuerint, aut fundus vi fluminis totus vel aliqua ex parte ablatus sit, sive etiam inundatione aquae aut arboribus turbine deiectis longe minor aut deterior esse coeperit, emptoris damnum est, cui necesse est, licet rem non fuerit nactus, pretium solvere.  quidquid enim sine dolo et culpa venditoris accidit, in eo venditor securus est.  sed et si post emptionem fundo aliquid per alluvionem accessit, ad emptoris commodum pertinet:  nam et commodum eius esse debet cuius periculum est.  Quodsi fugerit homo qui veniit, aut subreptus fuerit, ita ut neque dolus neque culpa venditoris interveniat animadvertendum erit an custodiam eius usque ad traditionem venditor susceperit.  sane enim, si susceperit, ad ipsius periculum is casus pertinet:  si non susceperit, securus erit.  idem et in ceteris animalibus ceterisque rebus intellegimus.  utique tamen vindicationem rei et condictionem exhibere debebit emptori, quia sane, qui rem nondum emptori tradidit adhuc ipse dominus est.  idem est etiam de furti et de damni iniuriae actione.  Emptio tam sub condicione quam pure contrahi potest.  sub condicione veluti  SI  STICHUS  INTRA  CERTUM  DIEM  TIBI  PLACUERIT,  ERIT  TIBI  EMPTUS  AUREIS  TOT.  Loca sacra vel religiosa, item publica, veluti forum, basilicam, frustra quis sciens emit, quas tamen si pro privatis vel profanis, deceptus a venditore, emerit, habebit actionem ex empto, quod non habere ei liceat ut consequatur quod sua interest deceptum eum non esse.  idem iuris est, si hominem liberum pro servo emerit.

III. 24. DE LOCATIONE ET CONDUCTIONE.

     Locatio et conductio proxima est emptioni et venditioni iisdemque iuris regulis consistit.  nam ut emptio et venditio ita contrahitur si de pretio convenerit, sic etiam locatio et conductio ita contrahi intellegitur si merces constituta sit.  et competit locatori quidem locati actio, conductori vero conducti.  Et quae supra diximus, si alieno arbitrio pretium permissum fuerit, eadem et de locatione et conductione dicta esse intellegamus, si alieno arbitrio merces permissa fuerit.  qua de causa si fulloni polienda curandave aut sarcinatori sarcienda vestimenta quis dederit nulla statim mercede constituta, sed postea tantum daturus quantum inter eos convenerit, non proprie locatio et conductio contrahi intellegitur, sed eo nomine praescriptis verbis actio datur.
     Praeterea sicut vulgo quaerebatur, an permutatis rebus emptio et venditio contrahitur:  ita quaeri solebat de locatione et conductione, si forte rem aliquam tibi utendam sive fruendam quis dederit et invicem a te aliam utendam sive fruendam acceperit.  et placuit, non esse locationem et conductionem, sed proprium genus esse contractus.  veluti si, cum unum quis bovem haberet et vicinus eius unum, placuerit inter eos, ut per denos dies invicem boves commodarent, ut opus facerent, et apud alterum bos periit:  neque locati vel conducti neque commodati competit actio, quia non fuit gratuitum commodatum, verum praescriptis verbis agendum est.
     Adeo autem familiaritatem aliquam inter se habere videntur emptio et venditio, item locatio et conductio, ut in quibusdam causis quaeri soleat, utrum emptio et venditio contrahatur, an locatio et conductio.  ut ecce de praediis quae perpetuo quibusdam fruenda traduntur, id est ut, quamdiu pensio sive reditus pro his domino praestetur, neque ipsi conductori neque heredi eius, cuive conductor heresve eius id praedium vendiderit aut donaverit aut dotis nomine dederit aliove quo modo alienaverit auferre liceat.  sed talis contractus quia inter veteres dubitabatur et a quibusdam locatio, a quibusdam venditio existimabatur:  lex Zenoniana lata est, quae emphyteuseos contractui propriam statuit naturam neque ad locationem neque ad venditionem inclinantem, sed suis pactionibus fulciendam, et si quidem aliquid pactum fuerit, hoc ita optinere ac si natura talis esset contractus, sin autem nihil de periculo rei fuerit pactum, tunc si quidem totius rei interitus accesserit, ad dominum super hoc redundare periculum, sin particularis, ad emphyteuticarium huiusmodi damnum venire.  quo iure utimur.
     Item quaeritur, si cum aurifice Titio convenerit, ut is ex auro suo certi ponderis certaeque formae anulos ei faceret et acciperet verbi gratia aureos decem, utrum emptio et venditio contrahi videatur, an locatio et conductio?  et Cassius ait, materiae quidem emptionem venditionemque contrahi, operae autem locationem et conductionem.  sed placuit, tantum emptionem et venditionem contrahi.  quodsi suum aurum Titius dederit, mercede pro opera constituta, dubium non est quin locatio et conductio sit.
     Conductor omnia secundum legem conductionis facere debet et, si quid in lege praetermissum fuerit, id ex bono et aequo debet praestare.  qui pro usu aut vestimentorum aut argenti aut iumenti mercedem aut dedit aut promisit, ab eo custodia talis desideratur qualem diligentissimus paterfamilias suis rebus adhibet.  quam si praestiterit et aliquo casu rem amiserit, de restituenda ea non tenebitur.  Mortuo conductore intra tempora conductionis, heres eius eodem iure in conductionem succedit.

III. 25. DE SOCIETATE.

     Societatem coire solemus aut totorum bonorum, quam Graeci specialiter  appellant, aut unius alicuius negotiationis, veluti mancipiorum emendorum vendendorumque, aut olei, vini, frumenti emendi vendendique.
     Et quidem si nihil de partibus lucri et damni nominatim convenerit, aequales scilicet partes et in lucro et in damno spectantur.  quodsi expressae fuerint partes, hae servari debent:  nec enim umquam dubium fuit, quin valeat conventio, si duo inter se pacti sunt ut ad unum quidem duae partes et damni et lucri pertineant, ad aliam tertia.  De illa sane conventione quaesitum est, si Titius et Seius inter se pacti sunt, ut ad Titium lucri duae partes pertineant, damni tertia, ad Seium duae partes damni, lucri tertia, an rata debet haberi conventio?  Quintus Mucius contra naturam societatis talem pactionem esse existimavit et ob id non esse ratam habendam.  Servius Sulpicius, cuius sententia praevaluit, contra sentit, quia saepe quorundam ita pretiosa est opera in societate, ut eos iustum sit meliore condicione in societatem admitti:  nam et ita coiri posse societatem non dubitatur, ut alter pecuniam conferat, alter non conferat et tamen lucrum inter eos commune sit, quia saepe opera alicuius pro pecunia valet.  et adeo contra Quinti Mucii sententiam obtinuit, ut illud quoque constiterit, posse convenire, ut quis lucri partem ferat, damno non teneatur, quod et ipsum Servius convenienter sibi existimavit:  quod tamen ita intellegi oportet, ut, si in aliqua re lucrum, in aliqua damnum allatum sit, compensatione facta, solum quod superest intellegatur lucri esse.  Illud expeditum est, si in una causa pars fuerit expressa, veluti in solo lucro vel in solo damno, in altera vero omissa:  in eo quoque quod praetermissum est eandem partem servari
     Manet autem societas eo usque donec in eodem consensu perseveraverint:  at cum aliquis renuntiaverit societati, solvitur societas.  sed plane si quis callide in hoc renuntiaverit societati ut obveniens aliquod lucrum solus habeat, veluti si totorum bonorum socius, cum ab aliquo heres esset relictus, in hoc renuntiaverit societati ut hereditatem solus lucrifaceret, cogitur hoc lucrum communicare:  si quid vero aliud lucri faceret quod non captaverit, ad ipsum solum pertinet:  ei vero cui renuntiatum est, quidquid omnino post renuntiatam societatem adquiritur, soli conceditur.  Solvitur adhuc societas etiam morte socii, quia qui societatem contrahit, certam personam sibi elegit.  sed et si consensu plurium societas coita sit, morte unius socii solvitur etsi plures supersint, nisi si in coeunda societate aliter convenerit.  Item si alicuius rei contracta societas sit et finis negotio impositus est, finitur societas.  Publicatione quoque distrahi societatem manifestum est, scilicet si universa bona socii publicentur:  nam cum in eius locum alius succedit, pro mortuo habetur.  Item si quis ex sociis, mole debiti praegravatus, bonis suis cesserit et ideo propter publica aut propter privata debita substantia eius veneat, solvitur societas.  sed hoc casu si adhuc consentiant in societatem, nova videtur incipere societas.
     Socius socio utrum eo nomine tantum teneatur pro socio actione si quid dolo commiserit, sicut is qui deponi apud se passus est, an etiam culpae, id est desidiae atque neglegentiae, nomine, quaesitum est:  praevaluit tamen, etiam culpae nomine teneri eum.  culpa autem non ad exactissimam diligentiam dirigenda est:  sufficit enim talem diligentiam in communibus rebus adhibere socium, qualem suis rebus adhibere solet.  nam qui parum diligentem socium sibi adsumit, de se queri, hoc est suae id imprudentiae imputare, debet.

III. 26. DE MANDATO.

     Mandatum contrahitur quinque modis, sive sua tantum gratia aliquis tibi mandet, sive sua et tua, sive alienia tantum, sive sua et aliena, sive tua et aliena.  at si tua tantum gratia tibi mandatum sit, supervacuum est mandatum et ob id nulla ex eo obligatio nec mandati inter vos actio nascitur.  Mandantis tantum gratia intervenit mandatum, veluti si quis tibi mandet ut negotia eius gereres, vel ut fundum ei emeres, vel ut pro eo sponderes.  Tua et mandantis, veluti si mandet tibi ut pecuniam sub usuris crederes ei qui in rem ipsius mutuaretur, aut si, volente te agere cum eo ex fideiussoria causa, mandet tibi ut cum reo agas periculo mandantis, vel ut ipsius periculo stipuleris ab eo quem tibi deleget in id quod tibi debuerat.  Aliena tantum causa intervenit mandatum, veluti si tibi mandet ut Titii negotia gereres, vel ut Titio fundum emeres, vel ut pro Titio sponderes.  Sua et aliena, veluti si de communibus suis et Titii negotiis gerendis tibi mandet, vel ut sibi et Titio fundum emeres, vel ut pro eo et Titio sponderes.  Tua et aliena, veluti si tibi mandet ut Titio sub usuris crederes.  quodsi ut sine usuris crederes, aliena tantum gratia intercedit mandatum.  Tua tantum gratia intervenit mandatum, veluti si tibi mandet ut pecunias tuas potius in emptiones praediorum colloces quam feneres, vel ex diverso ut feneres potius quem in emptiones praediorum colloces.  cuius generis mandatum magis consilium est quam mandatum et ob id non est obligatorium, quia nemo ex consilio mandati obligatur, etiamsi non expediat ei cui dabitur, cum liberum cuique sit apud se explorare, an expediat consilium.  itaque si otiosam pecuniam domi te habentem hortatus fuerit aliquis, ut rem aliquam emeres vel eum crederes, quamvis non expedierit tibi eam emisse vel credidisse, non tamen tibi mandati tenetur.  et adeo haec ita sunt, ut quaesitum sit, an mandati teneatur qui mandavit tibi, ut Titio pecuniam fenerares:  sed obtinuit Sabini sententia, obligatorium esse in hoc casu mandatum, quia non aliter Titio credidisses quam si tibi mandatum esset.  Illud quoque mandatum non est obligatorium quod contra bonos mores est, veluti si Titius de furto aut damno faciendo aut de iniuria facienda tibi mandet.  licet enim poenam istius facti nomine praestiteris, non tamen ullam habes adversus Titium actionem.
     Is qui exsequitur mandatum non debet excedere fines mandati.  ut ecce si quis usque ad centum aureos mandaverit tibi, ut fundum emeres vel ut pro Titio sponderes, neque pluris emere debes neque in ampliorem pecuniam fideiubere; alioquin non habebis cum eo mandati actionem:  adeo quidem, ut Sabino et Cassio placuerit, etiam si usque ad centum aureos cum eo agere velis, inutiliter te acturum.  diversae scholae auctores recte te usque ad centum aureos acturum existimant:  quae sententia sane benignior est.  quod si minoris emeris, habebis scilicet cum eo actionem, quoniam qui mandat, ut sibi centum aureorum fundus emeretur, is utique mandasse intellegitur, ut minoris, si possit, emeretur.
     Recte quoque mandatum contractum, si, dum adhuc integra res sit, revocatum fuerit, evanescit.  Item si adhuc integro mandato mors alterutrius interveniat, id est vel eius qui mandaverit, vel eius qui mandatum susceperit, solvitur mandatum.  sed utilitatis causa receptum est, si mortuo eo qui tibi mandaverit, tu ignorans eum decessisse exsecutus fueras mandatum, posse te agere mandati actione:  alioquin iusta et probabilis ignorantia damnum tibi afferat.  et huic simile est quod placuit, si debitores manumisso dispensatore Titii per ignorantiam liberto solverint, liberari eos:  cum alioquin stricta iuris ratione non possent liberari, quia alii solvissent, quam cui solvere debuerint.
     Mandatum non suscipere liberum est:  susceptum autem consummandum aut quam primum renuntiandum est, ut aut per semet ipsum aut per alium eandem rem mandator exsequatur.  nam nisi ita renuntiatur ut integra causa mandatori reservetur eandem rem explicandi, nihilo minus mandati actio locum habet, nisi si iusta causa intercessit aut non renuntiandi aut intempestive renuntiandi.
     Mandatum et in diem differri et sub condicione fieri potest.  In summa sciendum est, mandatum, nisi gratuitum sit, in aliam formam negotii cadere:  nam mercede constituta, incipit locatio et conductio esse.  et ut generaliter dixerimus:  quibus casibus, sine mercede suscepto officio, mandati aut depositi contrahitur negotium, his casibus, interveniente mercede, locatio et conductio contrahi intellegitur.  et ideo si fulloni polienda curandave vestimenta dederis aut sarcinatori sarcienda, nulla mercede constituta neque promissa, mandati competit actio.

III. 27. DE OBLIGATIONIBUS QUASI EX CONTRACTU.

     Post genera contractuum enumerata dispiciamus etiam de his obligationibus quae non proprie quidem ex contractu nasci intelleguntur, sed tamen, quia non ex maleficio substantiam capiunt, quasi ex contractu nasci videntur.
     Igitur cum quis absentis negotia gesserit, ultro citroque inter eos nascuntur actiones, quae appellantur negotiorum gestorum:  sed domino quidem rei gestae adversus eum qui gessit directa competit actio, negotiorum autem gestori contraria.  quas ex nullo contractu proprie nasci manifestum est:  quippe ita nascuntur istae actiones, si sine mandato quisque alienis negotiis gerendis se obtulerit:  ex qua causa ii quorum negotia gesta fuerint etiam ignorantes obligantur.  idque utilitatis causa receptum est, ne absentium qui subita festinatione coacti, nulli demandata negotiorum suorum administratione, peregre profecti essent, deserentur negotia:  quae sane nemo curaturus esset, si de eo quod quis impendisset nullam habiturus esset actionem.  sicut autem is qui utiliter gesserit negotia, habet obligatum dominum negotiorum, ita et contra iste quoque tenetur, ut administrationis rationem reddat.  quo casu ad exactissimam quisque diligentiam compellitur reddere rationem:  nec sufficit talem diligentiam adhibere, qualem suis rebus adhibere soleret, si modo alius diligentior commodius administraturus esset negotia.
     Tutores quoque, qui tutelae iudicio tenentur, non proprie ex contractu obligati intelleguntur (nullum enim negotiam inter tutorem et pupillum contrahitur):  sed quia sane non ex maleficio tenentur, quasi ex contractu teneri videntur.  et hoc autem casu mutuae sunt actiones:  non tantum enim pupillus cum tutore habet tutelae actionem, sed et ex contrario tutor cum pupillo habet contrariam tutelae, si vel impenderit aliquid in rem pupilli vel pro eo fuerit obligatus aut rem suam creditori eius obligaverit.
     Item si inter aliquos communis sit res sine societate, veluti quod pariter eis legata donatave esset, et alter eorum alteri ideo teneatur communi dividundo iudicio, quod solus fructus ex ea re perceperit, aut quod socius eius in eam rem necessarias impensas fecerit:  non intellegitur proprie ex contractu obligatus esse, quippe nihil inter se contraxerunt:  sed quia non ex maleficio tenetur, quasi ex contractu teneri videtur.  Idem iuris est de eo qui coheredi suo familiae erciscundae iudicio ex his causis obligatus est.
     Heres quoque legatorum nomine non proprie ex contractu obligatus intellegitur:  neque enim cum herede neque cum defuncto ullum negotium legatarius gessisse proprie dici potest:  sed quia ex maleficio non est obligatus heres, quasi ex contractu debere intellegitur.
     Item is cui quis per errorem non debitum solvit quasi ex contractu debere videtur.  adeo enim non intellegitur proprie ex contractu obligatus ut, si certiorem rationem sequamur, magis, ut supra diximus, ex distractu quam ex contractu possit dici obligatus esse:  nam qui solvendi animo pecuniam dat, in hoc dare videtur, ut distrahat potius negotium quam contrahat.  sed tamen proinde is qui accepit obligatur, ac si mutuum illi daretur, et ideo condictione tenetur.  Ex quibusdam tamen causis repeti non potest quod per errorem non debitum solutum sit.  namque definiverunt veteres, ex quibus causis infitiando lis crescit, ex his causis non debitum solutum repeti non posse, veluti ex lege Aquilia, item ex legato.  quod veteres quidem in his legatis locum habere voluerunt quae certa constituta per damnationem cuicumque fuerant legata:  nostra autem constitutio cum unam naturam omnibus legatis et fideicommissis indulsit, huiusmodi augmentum in omnibus legatis et fideicommissis extendi voluit:  sed non omnibus legatariis praebuit, sed tantummodo in his legatis et fideicommissis quae sacrosanctis ecclesiis, ceterisque venerabilibus locis quae religionis vel pietatis intuitu honorificantur, derelicta sunt, quae si indebita solvantur non repetuntur.

III. 28. PER QUAS PERSONAS NOBIS OBLIGATIO ADQUIRITUR.

     Eitis generibus obligationum quae ex contractu vel quasi ex contractu nascuntur, admonendi sumus, adquiri vobis non solum per vosmet ipsos, sed etiam per eas quoque personas quae in vestra potestate sunt, veluti per servos vestros et filios:  ut tamen, quod per servos quidem vobis adquiritur, totum vestrum fiat, quod autem per liberos quos in potestate habetis ex obligatione fuerit adquisitum, hoc dividatur secundum imaginem rerum proprietatis et ususfructus, quam nostra discrevit constitutio:  ut, quod ab actione commodum perveniat, huius usumfructum quidem habeat pater, proprietas autem filio servetur, scilicet patre actionem movente secundum novellae nostrae constitutionis divisionem.  Item per liberos homines, et alienos servos quos bona fide possidetis, adquiritur vobis, sed tantum ex duabus causis, id est si quid ex operis suis vel ex re vestra adquirant.  Per eum quoque servum in quo usumfructum vel usum habetis, similiter ex duabus istis causis vobis adquiritur.  Communem servum pro dominica parte dominis adquirere certum est, excepto eo quod uni nominatim stipulando aut per traditionem accipiendo illi soli adquirit, veluti cum ita stipuletur:  TITIO DOMINO MEO DARE SPONDES?  sed si unius domini iussu servus fuerit stipulatus, licet antea dubitabatur, tamen post nostram decisionem res expedita est, ut illi tantum adquirat qui hoc ei facere iussit, ut supra dictum est.

III. 29. QUIBUS MODIS OBLIGATIO TOLLITUR.

     Tollitur autem omnis obligatio solutione eius quod debetur, vel si quis, consentiente creditore, aliud pro alio solverit.  nec tamen interest, quis solvat, utrum ipse qui debet, an alius pro eo:  liberatur enim et alio solvente, sive sciente debitore sive ignorante vel invito solutio fiat.  item si reus solverit, etiam ii qui pro eo intervenerunt liberantur.  idem ex contrario contingit, si fideiussor solverit:  non enim solus ipse liberatur, sed etiam reus.
     Item per acceptilationem tollitur obligatio.  est autem acceptilatio imaginaria solutio.  quod enim ex verborum obligatione Titio debetur, id si velit Titius remittere, poterit sic fieri, ut patiatur haec verba debitorem dicere: QUOD EGO TIBI PROMISI, HABESNE ACCEPTUM? et Titius respondeat  HABEO;  sed et Graece potest acceptum fieri, dummodo sic fiat ut Latinis verbis solet: [id est: habesne acceptos tot denarios? habeo.] quo genere, ut diximus, tantum eae obligationes solvuntur quae ex verbis consistunt, non etiam ceterae:  consentaneum enim visum est, verbis factam obligationem posse aliis verbis dissolvi.  sed id quod ex alia causa debetur potest in stipulationem deduci et per acceptilationem dissolvi.  sicut autem quod debetur pro parte recte solvitur, ita in partem debiti acceptilatio fieri potest.  Est prodita stipulatio, quae vulgo Aquiliana appellatur, per quam stipulationem contingit ut omnium rerum obligatio in stipulationem deducatur et ea per acceptilationem tollatur.  stipulatio enim Aquiliana novat omnes obligationes et a Gallo Aquilio ita composita est:

QUIDQUID  TE  MIHI  EX  QUACUMQUE  CAUSA  DARE  FACERE  OPORTET,  OPORTEBIT  OPORTERETVE,  PRAESENS  IN  DIEMVE  QUARUMQUE  RERUM  MIHI  TECUM  ACTIO  QUAEQUE  ABS  TE  PETITIO  VEL  ADVERSUS  TE  PERSECUTIO  EST,  ERIT,  QUODQUE  TU  MEUM  HABES,  TENES,  POSSIDES,  POSSIDERESVE  DOLOVE  MALO  FECISTI  QUO  MINUS  POSSIDERES,  QUANTI  QUAEQUE  EARUM  RERUM  RES  ERIT,  TANTAM  PECUNIAM  DARI  STIPULATUS  EST  AULUS  AGERIUS,  SPOPONDIT  NUMERIUS  NEGIDIUS.

item e diverso Numerius Negidius interrogavit Aulum Agerium:

QUIDQUID  TIBI  HODIERNO  DIE  PER  AQUILIANAM  STIPULATIONEM  SPOPONDI,  ID  OMNE  HABESNE  ACCEPTUM?

respondit Aulus Agerius:

HABEO  ACCEPTUM  vel et  ACCEPTUM  TULI.

     Praeterea novatione tollitur obligatio.  veluti si id quod tu Seio debeas, a Titio dari stipulatus sit.  nam interventu novae personae nova nascitur obligatio et prima tollitur translata in posteriorem, adeo ut interdum, licet posterior stipulatio inutilis sit, tamen prima novationis iure tollatur:  veluti si id quod Titio tu debebas a pupillo sine tutoris auctoritate stipulatus fuerit, quo casu res amittitur:  nam et prior debitor liberatur et posterior obligatio nulla est.  non idem iuris est, si a servo quis stipulatus fuerit:  nam tunc prior proinde obligatus manet ac si postea nullus stipulatus fuisset.  sed si eadem persona sit a qua postea stipuleris, ita demum novatio fit, si quid in posteriore stipulatione novi sit, forte si condicio aut dies aut fideiussor adiciatur aut detrahatur.  quod autem diximus, si condicio adiciatur novationem fieri, sic intellegi oportet, ut ita dicamus factam novationem si condicio extiterit:  alioquin si defecerit, durat prior obligatio.  Sed cum hoc quidem inter veteres constabat, tunc fieri novationem cum novandi animo in secundam obligationem itum fuerat:  per hoc autem dubium erat, quando novandi animo videretur hoc fieri, et quasdam de hoc praesumptiones alii in aliis casibus introducebant:  ideo nostra processit constitutio, quae apertissime definivit, tunc solum fieri novationem, quotiens hoc ipsum inter contrahentes expressum fuerit quod propter novationem prioris obligationis convenerunt; alioquin manere et pristinam obligationem et secundam ei accedere, ut maneat ex utraque causa obligatio secundum nostrae constitutionis definitiones, quas licet ex ipsius lectione apertius cognoscere.
     Hoc amplius eae obligationes quae consensu contrahuntur contraria voluntate dissolvuntur.  nam si Titius et Seius inter se consenserunt ut fundum Tusculanum emptum Seius haberet centum aureorum, deinde re nondum secuta, id est neque pretio soluto neque fundo tradito, placuerit inter eos ut discederetur ab emptione et venditione, invicem liberantur.  idem est et in conductione et locatione et omnibus contractibus qui ex consensu descendunt, sicut iam dictum est

     Cum eitum sit superiore libro de obligationibus ex contractu et quasi ex contractu, sequitur, ut de obligationibus ex maleficio dispiciamus.  sed illae quidem, ut suo loco tradidimus, in quattuor genera dividuntur:  hae vero unius generis sunt, nam omnes ex re nascuntur, id est ex ipso maleficio, veluti ex furto aut rapina aut damno aut iniuria.
     Furtum est contrectatio rei fraudulosa vel ipsius rei vel etiam usus eius possessionisve:  quod lege naturali prohibitum est admittere.  Furtum autem vel a furvo, id est nigro, dictum est, quod clam et obscure fit et plerumque nocte:  vel a fraude: vel a ferendo, id est auferendo:  vel a Graeco sermone, qui  appellant fures.  immo etiam Graeci  dixerunt.
     Furtorum autem genera duo sunt, manifestum et nec manifestum.  nam conceptum et oblatum species potius actionis sunt furto cohaerentes quam genera furtorum, sicut inferius apparebit. manifestus fur est, quem Graeci  appellant:  nec solum is qui in ipso furto deprehenditur, sed etiam is qui eo loco deprehenditur quo fit, veluti qui in domo furtum fecit et, nondum egressus ianuam deprehensus fuerit, et qui in oliveto olivarum aut in vineto uvarum furtum fecit, quamdiu in eo oliveto aut in vineto fur deprehensus sit:  immo ulterius furtum manifestum extendendum est, quamdiu eam rem fur tenens visus vel deprehensus fuerit sive in publico sive in privato vel a domino vel ab alio, antequam eo pervenerit quo perferre ac deponere rem destinasset, sed si pertulit quo destinavit, tametsi deprehendatur cum re furtiva, non est manifestus fur.  nec manifestum furtum quid sit, ex his quae diximus intellegitur:  nam quod manifestum non est, id scilicet nec manifestum est.  Conceptum furtum dicitur cum apud aliquem testibus praesentibus furtiva res quaesita et inventa sit:  nam in eum propria actio constituta est, quamvis fur non sit, quae appellatur concepti.  oblatum furtum dicitur, cum res furtiva ab aliquo tibi oblata sit eaque apud te concepta sit, utique si ea mente tibi data fuerit, ut apud te potius quam apud eum qui dederit, conciperetur:  nam tibi, apud quem concepta sit, propria adversus eum qui obtulit, quamvis fur non sit, constituta est actio, quae appellatur ablati.  est etiam prohibiti furti actio adversus eum qui furtum quaerere testibus praesentibus volentem prohibuerit.  praeterea poena constituitur edicto praetoris per actionem furti non exhibiti adversus eum qui furtivam rem apud se quaesitam et inventam non exhibuit.  sed hae actiones, id est concepti et oblati et furti prohibiti nec non furti non exhibiti in desuetudinem abierunt.  cum enim requisitio rei furtivae hodie secundum veterem observationem non fit:  merito ex consequentia etiam praefatae actiones ab usu communi recesserunt, cum manifestissimum est quod omnes qui scientes rem furtivam susceperint et celaverint, furti nec manifesti obnoxii sunt.  Poena manifesti furti quadrupli est tam ex servi persona quam ex liberi, nec manifesti dupli.
     Furtum autem fit non solum cum quis intercipiendi causa rem alienam amovet, sed general iter cum quis alienam rem invito domino contrectat.  itaque sive creditor pignore, sive is apud quem res deposita est ea re utatur, sive is qui rem utendam accepit in alium usum eam transferat quam cuius gratia ei data est, furtum committit.  veluti si quis argentum utendum acceperit quasi amicos ad cenam invitaturus et id peregre secum tulerit, aut si quis equum gestandi causa commodatum sibi longius aliquo duxerit, quod veteres scripserunt de eo qui in aciem equum perduxisset.  Placuit tamen, eos qui rebus commodatis aliter uterentur quam utendas acceperint, ita furtum committere, si se intellegant id invito domino facere eumque, si intellexisset, non permissurum, ac si permissurum credant, extra crimen videri:  optima sane distinctione, quia furtum sine affectu furandi non committitur.  Sed et si credat aliquis, invito domino se rem commodatam sibi contrectare, domino autem volente id fiat, dicitur furtum non fieri.  unde illud quaesitum est, cum Titius servum Maevii sollicitaverit, ut quasdam res domino subriperet et ad eum perferret, et servus id ad Maevium pertulerit, Maevius, dum vult Titium in ipso delicto deprehendere, permisit servo quasdam res ad eum perferre, utrum furti an servi corrupti iudicio teneatur Titius, an neutro?  et cum nobis super hac dubitatione suggestum est et antiquorum prudentium super hoc altercationes perspeximus, quibusdam neque furti neque servi corrupti actionem praestantibus, quibusdam furti tantummodo:  nos huiusmodi calliditati obviam euntes, per nostram decisionem sanximus, non solum furti actionem, sed etiam servi corrupti contra eum dari:  licet enim is servus deterior a sollicitatore minime factus est, et ideo non concurrant regulae quae servi corrupti actionem introducerent, tamen consilium corruptoris ad perniciem probitatis servi introductum est, ut sit ei poenalis actio imposita, tamquam re ipsa fuisset servus corruptus, ne ex huiusmodi impunitate et in alium servum, qui possit corrumpi, tale facinus a quibusdam pertentetur.  Interdum etiam liberorum hominum furtum fit, veluti si quis liberorum nostrorum, qui in potestate nostra sunt, subreptus fuerit.  Aliquando autem etiam suae rei quisque furtum committit, veluti si debitor rem quam creditori pignoris causa dedit subtraxerit.
     Interdum furti tenetur qui ipse furtum non fecerit:  qualis est cuius ope et consilio furtum factum est.  in quo numero est qui tibi nummos excussit, ut alius eos raperet, aut obstitit tibi, ut alius rem tuam surriperet, vel oves aut boves tuas fugaverit, ut alius eas exciperet:  et hoc veteres scripserunt de eo qui panno rubro fugavit armentum.  sed si quid eorum per lasciviam, et non data opera ut furtum admitteretur, factum est, in factum actio dari debet.  at ubi ope Maevii Titius furtum fecerit, ambo furti tenentur.  ope consilio eius quoque furtum admitti videtur, qui scalas forte fenestris supponit aut ipsas fenestras vel ostium effringit, ut alius furtum faceret, quive ferramenta ad effringendum aut scalas, ut fenestris supponerentur, commodaverit, sciens cuius gratia commodaverit.  certe qui nullam operam ad furtum faciendum adhibuit, sed tantum consilium dedit atque hortatus est ad furtum faciendum, non tenetur furti.  Hi qui in parentium vel dominorum potestate sunt si rem eis subripiant, furtum quidem illis faciunt et res in furtivam causam cadit nec ob id ab ullo usucapi potest antequam in domini potestatem revertatur; sed furti actio non nascitur, quia nec ex alia ulla causa potest inter eos actio nasci:  si vero ope consilio alterius furtum factum fuerit, quia utique furtum committitur, convenienter ille furti tenetur, quia verum est, ope consilio eius furtum factum esse.
     Furti autem actio ei competit cuius interest rem salvam esse, licet dominus non sit:  itaque nec domino aliter competit quam si eius intersit rem non perire.  Unde constat, creditorem de pignore subrepto furti agere posse, etiamsi idoneum debitorem habeat, quia expedit ei pignori potius incumbere quam in personam agere:  adeo quidem ut, quamvis ipse debitor eam rem subripuerit, nihilo minus creditori competat actio furti.  Item si fullo polienda curandave aut sarcinator sarcienda vestimenta mercede certa acceperit eaque furto amiserit, ipse furti habet actionem, non dominus, quia domini nihil interest eam rem non perisse, cum iudicio locati a fullone aut sarcinatore rem suam persequi potest.  sed et bonae fidei emptori, subrepta re quam emerit, quamvis dominus non sit, omnimodo competit furti actio, quemadmodum et creditori.  fulloni vero et sarcinatori non aliter furti competere placuit, quam si solvendo sint, hoc est si domino rei aestimationem solvere possint:  nam si solvendo non sunt, tunc quia ab eis suum dominus consequi non possit, ipsi domino furti actio competit, quia hoc casu ipsius interest rem salvam esse.  idem est et si in parte solvendo sint fullo aut sarcinator.  Quae de fullone et sarcinatore diximus, eadem et ad eum cui commodata res est transferenda veteres existimabant:  nam ut ille fullo mercedem accipiendo custodiam praestat, ita is quoque qui commodum utendi percipit similiter necesse habet custodiam praestare.  sed nostra providentia etiam hoc in decisionibus nostris emendavit, ut in domini sit voluntate, sive commodati actionem adversus eum qui rem commodatam accepit movere desiderat, sive furti adversus eum qui rem subripuit, et alterutra earum electa, dominum non posse ex poenitentia ad alteram venire actionem.  sed si quidem furem elegerit, illum qui rem utendam accepit penitus liberari.  sin autem commodator veniat adversus eum qui rem utendam accepit, ipsi quidem nullo modo competere posse adversus furem furti actionem, eum autem qui pro re commodata convenitur, posse adversus furem furti habere actionem, ita tamen si dominus, sciens rem esse subreptam, adversus eum cui res commodata fuit pervenit:  sin autem nescius et dubitans rem non esse apud eum commodati actionem instituit, postea autem, re comperta, voluit remittere quidem commodati actionem, ad furti autem pervenire, tunc licentia ei concedatur et adversus furem venire, nullo obstaculo ei opponendo, quoniam incertus constitutus movit adversus eum qui rem utendam accepit commodati actionem (nisi domino ab eo satisfactum est:  tunc etenim omnimodo furem a domino quidem furti actione liberari, suppositum autem esse ei qui pro re sibi commodata domino satisfecit), cum manifestissimum est, etiam si ab initio dominus actionem instituit commodati ignarus rem esse subreptam, postea autem, hoc ei cognito, adversus furem transivit, omnimodo liberari eum qui rem commodatam accepit, quemcumque causae exitum dominus adversus furem habuerit:  eadem definitione obtinente, sive in partem sive in solidum solvendo sit is qui rem commodatam accepit.  Sed is apud quem res deposita est custodiam non praestat, sed tantum in eo obnoxius est, si quid ipse dolo malo fecerit:  qua de causa si res ei subrepta fuerit, quia restituendae eius nomine depositi non tenetur nec ob id eius interest, rem salvam esse, furti agere non potest, sed furti actio domino competit.  In summa sciendum est, quaesitum esse, an impubes rem alienam amovendo furtum faciat.  et placet, quia furtum ex affectu consistit, ita demum obligari eo crimine impuberem, si proximus pubertati sit, et obid intellegat se delinquere.
     Furti actio sive dupli sive quadrupli tantum ad poenae persecutionem pertinet:  nam ipsius rei persecutionem extrinsecus habet dominus, quam aut vindicando aut condicendo potest auferre.  sed vindicatio quidem adversus possessorem est, sive fur ipse possidet sive alius quilibet:  condictio autem adversus ipsum furem heredemve eius, licet non possideat, competit.

IV. 2. VI BONORUM RAPTORUM.

     Qui res alienas rapit, tenetur quidem etiam furti (quis enim magis alienam rem invito domino contrectat quam qui vi rapit?  ideoque recte dictum est, eum improbum furem esse):  sed tamen propriam actionem eius delicti nomine praetor introduxit, quae appellatur vi bonorum raptorum et est intra annum quadrupli, post annum simpli.  quae actio utilis est, etiamsi quis unam rem, licet minimam, rapuerit.  quadruplum autem non totum poena est et extra poenam rei persecutio, sicut in actione furti manifesti diximus:  sed in quadruplo inest et rei persecutio, ut poena tripli sit, sive comprehendatur raptor in ipso delicto sive non.  ridiculum est enim levioris esse condicionis eum qui vi rapit quam qui clam amovet.  Quia tamen ita competit haec actio, si dolo malo quisque rapuerit:  qui aliquo errore inductus, suam rem esse, et imprudens iuris eo animo rapuit quasi domino liceat rem suam etiam per vim auferre possessoribus, absolvi debet.  cui scilicet conveniens est nec furti teneri eum qui eodem hoc animo rapuit.  sed ne, dum talia excogitentur, inveniatur via per quam raptores impune suam exerceant avaritiam:  melius divalibus constitutionibus pro hac parte prospectum est, ut nemini liceat vi rapere rem mobilem vel se moventem, licet suam eandem rem existimet:  sed si quis contra statuta fecerit, rei quidem suae dominio cadere, sin autem aliena sit, post rei restitutionem etiam aestimationem eiusdem rei praestare.  quod non solum in mobilibus rebus, quae rapi possunt, constitutiones optinere censuerunt, sed etiam in invasionibus quae circa res soli fiunt, ut ex hac omni rapina homines abstineant.  In hac actione non utique spectatur, rem in bonis actoris esse:  nam sive in bonis sit sive non sit, si tamen ex bonis sit, locum haec actio habebit.  quare sive commodata sive locata sive etiam pignerata sive deposita sit apud Titium, sic ut intersit eius non auferri, veluti si in re deposita culpam quoque promisit, sive bona fide possideat, sive usumfructum in ea quis habeat, vel quod aliud ius ut intersit eius non rapi:  dicendum est, competere ei hanc actionem, ut non dominium accipiat, sed illud solum quod ex bonis eius qui rapinam passus est, id est quod ex substantia eius, ablatum esse proponatur.  et generaliter dicendum est, ex quibus causis furti actio competit in re clam facta, ex iisdem causis omnes habere hanc actionem.

IV. 3. DE LEGE AQUILIA.

     Damni iniuriae actio constituitur per legem Aquiliam.  cuius primo capite cautum est ut, si quis hominem alienum alienamve quadrupedem, quae pecudum numero sit, iniuria occiderit, quanti ea res in eo anno plurimi fuit, tantum domino dare damnetur.
     Quod autem non praecise de quadrupede, sed de ea tantum quae "pecudum numero" est cavetur, eo pertinet, ut neque de feris bestiis neque de canibus cautum esse intellegamus, sed de his tantum quae proprie pasci dicuntur, quales sunt equi, muli, asini, boves, oves, caprae.  de suibus quoque idem placuit:  nam et sues pecorum appellatione continentur, quia et hi gregatim pascuntur:  sic denique et Homerus in Odyssea ait, sicut Aelius Marcianus in suis institutionibus refert: [id est: invenies eum apud sues sedentem. hae vero pascuntur ad Coracis clivum et apud fontem Arethusam]

     "Iniuria" autem occidere intellegitur, qui nullo iure occidit.  itaque qui latronem occidit, non tenetur, utique si aliter periculum effugere non potest.  Ac ne is quidem hac lege tenetur qui casu occidit, si modo culpa eius nulla invenitur:  nam alioquin non minus quam ex dolo ex culpa quisque hac lege tenetur.  Itaque si quis, dum iaculis ludit vel exercitatur, transeuntem servum tuum traiecerit, distinguitur.  nam si id a milite quidem in Campo, locove ubi solitum est exercitari, admissum est, nulla culpa eius intellegitur:  si alius tale quid admisit, culpae reus est.  idem iuris est de milite, si is in alio loco quam qui exercitandis militibus destinatus est, id admisit.  Item si putator ex arbore deiecto ramo servum tuum transeuntem occiderit, si prope viam publicam aut vicinalem id factum est neque praeclamavit, ut casus evitari possit, culpae reus est:  si praeclamavit neque ille curavit cavere, extra culpam est putator.  aeque extra culpam esse intellegitur, si seorsum a via forte vel in medio fundo caedebat, licet non praeclamavit, quia eo loco nulli extraneo ius fuerat versandi.  Praeterea si medicus, qui servum tuum secuit, dereliquerit curationem atque ob id mortuus fuerit servus, culpae reus est.  Imperitia quoque culpae adnumeratur, veluti si medicus ideo servum tuum occiderit, quod eum male secuerit aut perperam ei medicamentum dederit.  Impetu quoque mularum, quas mulio propter imperitiam retinere non potuerit, si servus tuus oppressus fuerit, culpae reus est mulio.  sed et si propter infirmitatem retinere eas non potuerit, qui, cum alius firmior retinere potuisset, aeque culpae tenetur.  eadem placuerunt de eo quoque, cum equo veheretur, impetum eius aut propter infirmitatem aut propter imperitiam suam retinere non potuerit.
     His autem verbis legis "quanti id in eo anno plurimi fuerit" illa sententia exprimitur, ut si quis hominem tuum, qui hodie claudus aut luscus aut mancus erit, occiderit, qui in eo anno integer aut pretiosus fuerit, non tanti teneatur quanti is hodie erit, sed quanti in eo anno plurimi fuerit.  qua ratione creditum est, poenalem esse huius legis actionem, quia non solum tanti quisque obligatur quantum damni dederit, sed aliquando longe pluris:  ideoque constat, in heredem eam actionem non transire, quae transitura fuisset si ultra damnum numquam lis aestimaretur.  Illud non ex verbis legis, sed ex interpretatione placuit, non solum perempti corporis aestimationem habendam esse, secundum ea quae diximus, sed eo amplius quidquid praeterea, perempto eo corpore, damni vobis adlatum fuerit, veluti si servum tuum heredem ab aliquo institutum ante quis occiderit quam is iussu tuo adiret:  nam hereditatis quoque amissae rationem esse habendam constat.  item si ex pari mularum unam vel ex quadriga equorum unum occiderit, vel ex comoedis unus servus fuerit occisus:  non solum occisi fit aestimatio, sed eo amplius id quoque computatur, quanto depretiati sunt qui supersunt.  Liberum est autem ei cuius servus fuerit occisus, et privato iudicio legis Aquiliae damnum persequi, et capitalis criminis eum reum facere.
     Caput secundum legis Aquiliae in usu non est.
     Capite tertio de omni cetero damno cavetur.  Itaque si quis servum, vel eam quadrupedem quae pecudum numero est, vulneraverit, sive eam quadrupedem quae pecudum numero non est, veluti canem aut feram bestiam, vulneraverit aut occiderit, hoc capite actio constituitur.  in ceteris quoque omnibus animalibus, item in omnibus rebus quae anima carent, damnum iniuria datum hac parte vindicatur.  si quid enim ustum aut ruptum aut fractum fuerit, actio ex hoc capite constituitur:  quamquam potuerit sola rupti appellatio in omnes istas causas sufficere:  "ruptum" enim intellegitur quoquo modo corruptum.  unde non solum usta aut fracta, sed etiam scissa et collisa et effusa et quoquo modo perempta atque deteriora facta hoc verbo continentur:  denique responsum est, si quis in alienum vinum aut oleum id immiserit quo naturalis bonitas vini vel olei corrumperetur, ex hac parte legis eum teneri.  Illud palam est, sicut ex primo capite ita demum quisque tenetur, si dolo aut culpa eius homo aut quadrupes occisus occisave fuerit, ita ex hoc capite ex dolo aut culpa de cetero damno quemque teneri.  hoc tamen capite non quanti in eo anuo, sed quanti in diebus triginta proximus res fuerit, obligatur is qui damnum dederit.  Ac ne "plurimi" quidem verbum adicitur; sed Sabino recte placuit, perinde habendam aestimationem ac si etiam hac parte "plurimi" verbum adiectum fuisset:  nam plebem Romanam, quae Aquilio tribuno rogante hanc legem tulit, contentam fuisse, quod prima parte eo verbo usa est.
     Ceterum placuit, ita demum ex hac lege actionem esse, si quis praecipue corpore suo damnum dederit.  ideoque in eum qui alio modo damnum dederit, utiles actiones dari solent:  veluti si quis hominem alienum aut pecus ita incluserit ut fame necaretur, aut iumentum tam vehementer egerit ut rumperetur, aut pecus in tantum exagitaverit ut praecipitaretur, aut si quis alieno servo persuaserit ut in arborem ascenderet vel in puteum descenderet, et is ascendendo vel descendendo aut mortuus fuerit aut aliqua parte corporis laesus erit, utilis in eum actio datur.  sed si quis alienum servum de ponte aut ripa in flumen deiecerit et is suffocatus fuerit, eo quod proiecerit corpore suo damnum dedisse non difficiliter intellegi poterit ideoque ipsa lege Aquilia tenetur.  sed si non corpore damnum fuerit datum neque corpus laesum fuerit, sed alio modo damnum alicui contigit, cum non sufficit neque directa neque utilis Aquilia, placuit eum qui obnoxius fuerit in factum actione teneri:  veluti si quis, misericordia ductus, alienum servum compeditum solverit, ut fugeret.

IV. 4. DE INIURIIS.

     Generaliter iniuria dicitur omne quod non iure fit specialiter alias contumelia, quae a contemnendo dicta est, quam Graeci  appellant; alias culpa, quam Graeci  dicunt, sicut in lege Auilia damnum iniuria accipitur; alias iniquitas et iniustitia, quam Graeci  vocant.  cum enim praetor vel iudex non iure contra quem pronuntiat, iniuriam accepisse dicitur.
     Iniuria autem committitur non solum cum quis pugno puta aut fustibus caesus vel etiam verberatus erit, sed etiam si cui convicium factum fuerit, sive cuius bona, quasi debitoris, possessa fuerint ab eo qui intellegebat nihil eum sibi debere, vel si quis ad infamiam alicuius libellum aut carmen scripserit, composuerit, ediderit, dolove malo fecerit quo quid eorum fieret; sive quis matremfamilias aut praetextatum praetextatamve adsectatus fuerit, sive cuius pudicitia attentata esse dicetur:  et denique aliis pluribus modis admitti iniuriam manifestum est.
     Patitur autem quis iniuriam non solum per semet ipsum, sed etiam per liberos suos, quos in potestate habet:  item per uxorem suam, id enim magis praevaluit.  itaque si filiae alicuius, quae Titio nupta est, iniuriam feceris, non solum filiae nomine tecum iniuriarum agi potest, sed etiam patris quoque et mariti nomine.  contra autem, si viro iniuria facta sit, uxor iniuriarum agere non potest:  defendi enim uxores a viris, non viros ab uxoribus aequum est.  sed et socer nurus nomine, cuius vir in potestate est, iniuriarum agere potest.  Servis autem ipsis quidem nulla iniuria fieri intellegitur, sed domino per eos fieri videtur.  non tamen iisdem modis quibus etiam per liberos et uxores, sed ita cum quid atrocius commissum fuerit et quod aperte ad contumeliam domini respicit:  veluti si quis alienum servum verberaverit, et in hunc casum actio proponitur.  at si quis servo convicium fecerit vel pugno eum percusserit, nulla in eum actio domino competit.  Si communi servo iniuria facta sit, aequum est, non pro ea parte qua dominus quisque est aestimationem iniuriae fieri, sed ex dominorum persona, quia ipsis fit iniuria.  Quodsi ususfructus in servo Titii est, proprietas Maevii est, magis Maevio iniuria fieri intellegitur.  Sed si libero qui tibi bona fide servit iniuria facta sit, nulla tibi actio dabitur, sed suo nomine is expereri poterit:  nisi in contumeliam tuam pulsatus sit, tunc enim competit et tibi iniuriarum actio.  idem ergo est et in servo alieno bona fide tibi serviente, ut totiens admittatur iniuriarum actio, quotiens in tuam contumeliam iniuria ei facta sit.
     Poena autem iniuriarum ex lege duodecim tabularum propter membrum quidem ruptum talio erat:  propter os vero fractum nummariae poenae erant constitutae quasi in magna veterum paupertate.  sed postea praetores permittebant ipsis qui iniuriam passi sunt eam aestimare, ut iudex vel tanti condemnet, quanti iniuriam passus aestimaverit, vel minoris, prout ei visum fuerit.  sed poena quidem iniuriae quae ex lege duadecim tabularum introducta est in desuetudinem abiit:  quam autem praetores introduxerunt, quae etiam honoraria appellatur, in iudiciis frequentatur.  nam secundum gradum dignitatis vitaeque honestatem crescit aut minuitur aestimatio iniuriae:  qui gradus condemnationis et in servili persona non immerito servatur, ut aliud in servo actore, aliud in medii actus homine, aliud in vilissimo vel compedito constituatur.  Sed et lex Cornelia de iniuriis loquitur et iniuriarum actionem introduxit.  quae competit ob eam rem, quod se pulsatum quis verberatumve, domumve suam vi introitum esse dicat.  domum autem accipimus, sive in propria domo quis habitat sive in conducta vel gratis sive hospitio receptus sit.  Atrox iniuria aestimatur vel ex facto, veluti si quis ab aliquo vulneratus fuerit vel fustibus caesus:  vel ex loco, veluti si cui in theatro vel in foro vel in conspectu praetoris iniuria facta sit:  vel ex persona, veluti si magistratus iniuriam passus fuerit, vel si senatori ab humili iniuria facta sit, aut parenti patronoque fiat a liberis vel libertis; aliter enim senatoris et parentis patronique, aliter extranei et humilis personae iniuria aestimatur.  nonnumquam et locus vulneris atrocem iniuriam facit, veluti si in oculo quis percussus sit.  parvi autem refert, utrum patrifamilias an filiofamilias talis iniuria facta sit:  nam et haec atrox aestimabitur.
     In summa sciendum est, de omni inuria eum qui passus est posse vel criminaliter agere vel civiliter.  et si quidem civiliter agatur, aestimatione facta secundum quod dictum est, poena imponitur.  sin autem criminaliter, officio iudicis extraordinaria poena reo irrogatur:  hoc videlicet observando, quod Zenoniana constitutio introduxit, ut viri illustres quique supra eos sunt et per procuratores possint actionem iniuriaram criminaliter vel persequi vel suscipere, secundum eius tenorem qui ex ipsa manifestius apparet.  Non solum autem is iniuriarum tenetur qui fecit iniuriam, hoc est qui percussit:  verum ille quoque continebitur qui dolo fecit vel qui curavit ut cui mala pugno percuteretur.  Haec actio dissimulatione aboletur:  et ideo, si quis iniuriam dereliquerit, hoc est statim passus ad animum suum non revocaverit, postea ex poenitentia remissam iniuriam non poterit recolere.

IV. 5. DE OBLIGATIONIBUS QUAE QUASI EX DELICTO NASCUNTUR.

     Si iudex litem suam fecerit, non proprie ex maleficio obligatus videtur.  sed quia neque ex contractu obligatus est et utique peccasse aliquid intellegitur, licet per imprudentiam:  ideo videtur quasi ex maleficio teneri, et in quantum de ea re aequum religioni iudicantis videbitur, poenam sustinebit.
     Item is ex cuius coenaculo vel proprio ipsius vel conducto vel in quo gratis habitabat, deiectum effusumve aliquid est, ita ut alicui noceretur, quasi ex maleficio obligatus intellegitur:  ideo autem non proprie ex maleficio obligatus intellegitur, quia plerumque ob alterius culpam tenetur aut servi aut liberi.  cui similis est is qui ea parte qua vulgo iter fieri solet id positum aut suspensum habet quod potest, si ceciderit, alicui nocere:  quo casu poena decem aureorum constituta est.  de eo vero quod deiectum effusumve est, dupli quanti damnum datum sit, constituta est actio.  ob hominem vero liberum occisum quinquaginta aureorum poena constituitur:  si vero vivet nocitumque ei esse dicetur, quantum ob eam rem aequum iudici videtur, actio datur:  iudex enim computare debet mercedes medicis praestitas ceteraque impendia quae in curatione facta sunt, praeterea operarum quibus caruit, aut cariturus est, ob id quod inutilis factus est.  Si filiusfamilias seorsum a patre habitaverit et quid ex coenaculo eius deiectum effusumve sit, sive quid positum suspensumve habuerit cuius casus periculosus est:  Iuliano placuit, in patrem nullam esse actionem, sed cum ipso filio agendum.  quod et in filiofamilias iudice observandum est, qui litem suam fecerit.
     Idem exercitor navis aut cauponae aut stabuli de damno, dolo aut furto, quod in nave aut in caupona aut in stabulo factum erit, quasi ex maleficio teneri videtur, si modo ipsius nullum est maleficium, sed alicuius eorum quorum opera navem aut cauponam aut stabulum exerceret:  cum enim neque ex contractu sit adversus eum constituta haec actio et aliquatenus culpae reus est, quod opera malorum hominum uteretur, ideo quasi ex maleficio teneri videtur.  in his autem casibus in factum actio competit, quae heredi quidem datur, adversus heredem autem non competit.

IV. 6. DE ACTIONIBUS.

     Superest, ut de actionibus loquamur.  actio autem nihil aliud est quam ius persequendi iudicio quod sibi debetur.
     Omnium actionum, quibus inter aliquos apud iudices arbitrosve de qua re quaeritur, summa divisio in duo genera deducitur:  aut enim in rem sunt aut in personam.  namque agit unusquisque aut cum eo qui ei obligatus est vel ex contractu vel ex maleficio, quo casu proditae actiones in personam sunt, per quas intendit adversarium ei dare facere oportere, et aliis quibusdam modis:  aut cum eo agit qui nullo iure ei obligatus est, movet tamen alicui de aliqua re controversiam.  quo casu proditae actiones in rem sunt.  veluti si rem corporalem possideat quis, quam Titius suam esse affirmet, et possessor dominum se esse dicat:  nam si Titius suam esse intendat, in rem actio est.  Aeque si agat, ius sibi esse re, fundo forte vel aedibus, utendifruendi vel per fundum vicini eundi, agendi vel ex fundo vicini aquam ducendi, in rem actio est.  eiusdem generis est actio de iure praediorum urbanorum, veluti si agat, ius sibi esse altius aedes suas tollendi prospiciendive vel proiciendi aliquid vel immittendi in vicini aedes.  contra quoque de usufructu et de servitutibus praediorum rusticorum, item praediorum urbanorum invicem quoque proditae sunt actiones, ut quis intendat, ius non esse adversario utendifruendi, eundi, agendi aquamve ducendi, item altius tollendi, prospiciendi, proiciendi, immittendi:  istae quoque actiones in rem sunt, sed negativae.  quod genus actionis in controversiis rerum corporalium proditum non est:  nam in his is agit qui non possidet:  ei vero qui possidet non est actio prodita per quam neget rem alterius esse.  sane uno casu qui possidet nihilo minus actoris partes obtinet, sicut in latioribus digestorum libris oppotunius apparebit.
     Sed istae quidem actiones, quarum mentionem habuimus, et si quae sunt similes, ex legitimis et civilibus causis descendunt.  aliae autem sunt, quas praetor ex sua iurisdictione comparatas habet tam in rem quam in personam, quas et ipsas necessarium est exemplis ostendere.  ecce plerumque ita permittit in rem agere, ut vel actor diceret, se quasi usucepisse quod usu non ceperit, vel ex diverso possessor diceret, adversariam suum usu non cepisse quod usuceperit.  Namque si cui ex iusta causa res aliena tradita fuerit, veluti ex causa emptionis aut donationis aut dotis aut legatorum, necdum eius rei dominus effectus est, si eius rei casu possessionem amiserit, nullam habet directam in rem actionem ad eam rem persequendam:  quippe ita proditae sunt iure civili actiones, ut quis dominium suum vindicet.  sed quia sane durum erat, eo casu deficere actionem, inventa est a praetore actio, in qua dicit is qui possessionem amisit eam rem se usucepisse, et ita vindicat suam esse.  quae actio Publiciana appellatur, quoniam primum a Publicio praetore in edicto proposita est.
     Rursus ex diverso si quis, cum rei publicae causa abesset vel in hostium potestate esset, rem eius qui in civitate esset usuceperit, permittitur domino, si possessor rei publicae causa abesse desierit, tunc intra annum, rescissa usucapione, eam petere, id est ita petere ut dicat, possessorem usu non cepisse et ob id suam esse rem.  quod genus actionis et aliis, simili aequitate motus, praetor accommodat, sicut ex latiore digestorum seu pandectarum volumine intellegere licet.
     Item si quis in fraudem creditorum rem suam alicui tradiderit, bonis eius a creditoribus ex sententia praesidis possessis, permittitur ipsis creditoribus, rescissa traditione, eam rem petere, id est dicere eam rem traditam non esse et ob id in bonis debitoris mansisse.
     Item Serviana et quasi Serviana, quae etiam hypothecaria vocatur, ex ipsius praetoris iurisdictione substantiam capit.  Serviana autem experitur quis de rebus coloni, quae pignoris iure pro mercedibus fundi ei tenentur; quasi Serviana autem qua creditores pignora hypothecasve persequuntur.  inter pignus autem et hypothecam quantum ad actionem hypothecariam nihil interest:  nam de qua re inter creditorem et debitorem convenerit ut sit pro debito obligata, utraque hac appellatione continetur.  sed in aliis differentia est:  nam pignoris appellatione eam proprie contineri dicimus quae simul etiam traditur creditori, maxime si mobilis sit:  at eam quae sine traditione nuda conventione tenetur proprie hypothecae appellatione contineri dicimus.
     In personam quoque actiones ex sua iurisdictione propositas habet praetor, veluti de pecunia constituta:  cui similis videbatur receptitia:  sed ex nostra constitutione, cum et, si quid plenius habebat, hoc in pecuniam constitutam transfusum est, ea quasi supervacua iussa est cum sua auctoritate a nostris legibus recedere.  item praetor proposuit de peculio servorum filiorumque familias, et ex qua quaeritur, an actor iuraverit, et alias complures.  De pecunia autem constituta cum omnibus agitur quicumque vel pro se vel pro alio soluturos se constituerint, nulla scilicet stipulatione interposita.  nam alioquin si stipulanti promiserint, iure civili tenentur.  Actionem autem de peculio ideo adversus patrem dominumve comparavit praetor quia, licet ex contractu filiorum servorumve ipso iure non teneantur, aequum tamen esset peculio tenus, quod veluti patrimoniam est filiorum filiarumque, item servorum, condemnari eos.  Item si quis postulante adversario iuraverit, deberi sibi pecuniam quam peteret, neque ei solvatur, iustissime accommodat ei talem actionem, per quam non illud quaeritur, an ei pecunia debeatur, sed an iuraverit.
     Poenales quoque actiones praetor bene multas ex sua iurisdictione introduxit:  veluti adversus eum qui quid ex albo eius corrupisset:  et in eum qui patronum vel parentem in ius vocasset, cum id non impetrasset:  item adversus eum qui vi exemerit eum qui in ius vocaretur, cuiusve dolo alius exemerit:  et alias innumerabiles.
     Praeiudiciales actiones in rem esse videntur, quales sunt, per quas quaeritur, an aliquis liber vel an libertus sit, vel de partu agnoscendo.  ex quibus fere una illa legitimam causam habet, per quam quaeritur, an aliquis liber sit:  ceterae ex ipsius praetoris iurisdictione substantiam capiunt.
     Sic itaque discretis actionibus, certum est, non posse actorem rem suam ita ab aliquo petere SI PARET EUM DARE OPORTERE:  nec enim quod actoris est, id ei dari oportet, quia scilicet dari cuiquam id intellegitur quod ita datur ut eius fiat, nec res quae iam actoris est, magis eius fieri potest.  plane odio furum, quo magis pluribus actionibus teneantur, effectum est, ut extra poenam dupli aut quadrupli, rei recipiendae nomine fures etiam hac actione teneantur SI PARET EOS DARE OPORTERE, quamvis sit adversus eos etiam haec in rem actio, per quam rem suam quis esse petit.  Appellamus autem in rem quidem actiones vindicationes:  in personam vero actiones, quibus dare facere oportere intenditur, condictiones.  condicere enim est denuntiare prisca lingua:  nunc vero abusive dicimus condictionem actionem in personam, qua actor intendit dari sibi oportere:  nulla enim hoc tempore eo nomine denuntiatio fit.
     Sequens illa divisio est, quod quaedam actiones rei persequendae gratia comparatae sunt, quaedam poenae persequendae, quaedam mixtae sunt.  Rei persequendae causa comparatae sunt omnes in rem actiones.  earum vero actionum quae in personam sunt, hae quidem quae ex contractu nascuntur fere omnes rei persequendae causa comparatae videntur:  veluti quibus mutuam pecuniam vel in stipulatum deductam petit actor, item commodati, depositi, mandati, pro socio, ex empto vendito, locato conducto.  plane si depositi agetur, eo nomine quod tumultus, incendii, ruinae, naufragii causa depositum sit, in duplum actionem praetor reddit, si modo cum ipso apud quem depositum sit aut cum herede eius ex dolo ipsius agitur:  quo casu mixta est actio.  Ex maleficiis vero proditae actiones aliae tantum poenae persequendae causa comparatae sunt, aliae tam poenae quam rei persequendae et ob id mixtae sunt.  poenam tantum persequitur quis actione furti; sive enim manifesti agatur quadrupli sive nec manifesti dupli, de sola poena agitur:  nam ipsam rem propria actione persequitur quis, id est suam esse petens, sive fur ipse eam rem possideat, sive alius quilibet:  eo amplius adversus furem etiam condictio est rei.  Vi autem bonorum raptorum actio mixta est, quia in quadruplo rei persecutio continetur, poena autem tripli est.  sed et legis Aquiliae actio de damno mixta est, non solum si adversus infitiantem in duplum agatur, sed interdum et si in simplum quisque agit.  veluti si quis hominem claudum aut luscum occiderit, qui in eo anno integer et magni pretii fuerit; tanti enim damnatur, quanti is homo in eo anno plurimi fuerit, secundum iam traditam divisionem.  item mixta est actio contra eos qui relicta sacrosanctis ecclesiis vel aliis venerabilibus locis legati vel fideicommissi nomine dare distulerint usque adeo ut etiam in iudicium vocarentur:  tunc etenim et ipsam rem vel pecuniam quae relicta est dare compelluntur, et aliud tantum pro poena, et ideo in duplum eius fit condemnatio.
     Quaedam actiones mixtam causam optinere videntur tam in rem quam in personam.  qualis est familiae erciscundae actio, quae competit coheredibus de dividenda hereditate:  item communi dividundo, quae inter eos redditur inter quos aliquid commune ex quacumque causa est, ut id dividatur:  item finium regundorum, quae inter eos agitur qui confines agros habent.  in quibus tribus iudiciis permittitur iudici rem alicui ex litigatoribus ex bono et aequo adiudicare et, si unius pars praegravari videbitur, eum invicem certa pecunia alteri condemnare.
     Omnes autem actiones vel in simplum conceptae sunt vel in duplum vel in triplum vel in quadruplum:  ulterius autem nulla actio extenditur.  In simplum agitur veluti ex stipulatione, ex mutui datione, ex empto, vendito, locato, conducto, mandato et denique ex aliis compluribus causis.  In duplum agimus veluti furti nec manifesti, damni iniuriae ex lege Aquilia, depositi ex quibusdam casibus:  item servi corrupti, quae competit in eum cuius hortatu consiliove servus alienus fugerit aut contumax adversus dominum factus est aut luxuriose vivere coeperit aut denique quolibet modo deterior factus sit (in qua actione etiam earum rerum quas fugiendo servus abstulit aestimatio deducitur):  item ex legato quod venerabilibus locis relictum est, secundum ea quae supra diximus.  Tripli vero, cum quidam maiorem verae aestimationis quantitatem in libello conventionis inseruit, ut ex hac causa viatores, id est exsecutores litium, ampliorem summam sportularum nomine exigerent:  tunc enim quod propter eorum causam damnum passus fuerit reus id triplum ab actore consequetur, ut in hoc triplo et simplum, in quo damnum passus est, connumeretur.  quod nostra constitutio induxit, quae in nostro codice fulget, ex qua dubio procul est ex lege condicticiam emanare.  Quadrupli veluti furti manifesti, item de eo quod metus causa factum sit, deque ea pecunia quae in hoc data sit ut is cui datur calumniae causa negotium alicui faceret vel non faceret:  item ex lege condicticia a nostra constitutione oritur, in quadruplum condemnationem imponens his exsecutoribus litium qui contra nostrae constitutionis normam a reis quidquam exegerint.  Sed furti quidem nec manifesti actio, et servi corrupti, a ceteris de quibus simul locuti sumus eo differt quod hae actiones omnimodo dupli sunt:  at illae, id est damni iniuriae ex lege Aquilia et interdum depositi, infitiatione duplicantur, in confitentem autem in simplum dantur:  sed illa quae de his competit quae relicta venerabilibus locis sunt non solum infitiatione duplicatur, sed et si distulerit relicti solutionem usque quo iussu magistratuum nostrorum conveniatur; in confitentem vero et antequam iussu magistratuum conveniatur solventem simpli redditur.  Item actio de eo quod metus causa factum sit a ceteris, de quibus simul locuti sumus, eo differt quod eius natura tacite continetur ut qui iudicis iussu ipsam rem actori restituat, absolvatur.  quod in ceteris casibus non ita est, sed omnimodo quisque in quadruplum condemnatur, quod est et in furti manifesti actione.
     Actionum autem quaedam bonae fidei sunt, quaedam stricti iuris, bonae fidei sunt hae:  ex empto, vendito, locato, conducto, negotiorum gestorum, mandati, depositi, pro socio, tutelae, commodati, pigneraticia, familiae erciscundae, communi dividundo, praescriptis verbis quae de aestimato proponitur, et ea quae ex permutatione competit, et hereditatis petitio.  quamvis enim usque adhuc incertum erat, sive inter bonae fidei iudicia connumeranda sit sive non, nostra tamen constitutio aperte eam esse bonae fidei disposuit.  Fuerat antea et rei uxoriae actio ex bonae fidei iudiciis:  sed cum, pleniorem esse ex stipulatu actionem invenientes, omne ius quod res uxoria ante habebat cum multis divisionibus in ex stipulatu actionem, quae de dotibus exigendis proponitur, transtulimus, merito rei uxoriae actione sublata, ex stipulatu, quae pro ea introducta est, naturam bonae fidei iudicii tantum in exactione dotis meruit ut bonae fidei sit.  sed et tacitam ei dedimus hypothecam:  praeferri autem aliis creditoribus in hypothecis tunc censuimus, cum ipsa mulier de dote sua experiatur, cuius solius providentia hoc induximus.  In bonae fidei autem iudiciis libera potestas permitti videtur iudici ex bono et aequo aestimandi quantum actori restitui debeat.  in quo et illud continetur, ut, si quid invicem actorem praestare oporteat, eo compensato, in reliquum is cum quo actum est condemnari debeat.  sed et in strictis iudiciis ex rescripto divi Marci opposita doli mali exceptione compensatio inducebatur.  sed nostra constitutio eas compensationes quae iure aperto nituntur latius introduxit, ut actiones ipso iure minuant, sive in rem sive personales sive alias quascumque, excepta sola depositi actione, cui aliquid compensationis nomine opponi satis impium esse credidimus, ne sub praetextu compensationis depositarum rerum quis exactione defraudetur.
     Praeterea quasdam actiones arbitrarias, id est ex arbitrio iudicis pendentes, appellamus, in quibus nisi iudicis is cum quo agitur actori satisfaciat, veluti rem restituat vel exhibeat vel solvat vel ex noxali causa servum dedat, condemnari debeat.  sed istae actiones tam in rem quam in personam inveniuntur.  in rem veluti Publiciana, Serviana de rebus coloni, quasi Serviana, quae etiam hypothecaria vocatur:  in personam veluti quibus de eo agitur quod aut metus causa aut dolo malo factum est, item qua id quod certo loco promissum est, petitur.  ad exhibendum quoque actio ex arbitrio iudicis pendet.  in his enim actionibus et ceteris similibus permittitur iudici ex bono et aequo, secundum cuiusque rei de qua actum est naturam, aestimare quemadmodum actori satisfieri oporteat.
     Curare autem debet iudex, ut omnimodo, quantum possibile ei sit, certae pecuniae vel rei sententiam ferat, etiam si de incerta quantitate apud eum actum est.
     Si quis agens in intentione sua plus complexas fuerit, quam ad eum pertinet, causa cadebat, id est rem admittebat, nec facile in integrum a praetore restituebatur, nisi minor erat viginti quinque annis.  huic enim, sicut in aliis causis causa cognita succurrebatur si lapsus iuventute fuerat, ita et in hac causa succurri solitum erat.  sane si tam magna causa iusti erroris interveniebat ut etiam constantissimus quisque labi posset, etiam maiori viginti quinque annis succurrebatur:  veluti si quis totum legatum petierit, post deinde prolati fuerint codicilli, quibus aut pars legati adempta sit aut quibusdam aliis legata deta sint, quae efficiebant ut plus petisse videretur petitor quam dodrantem, ad quem ideo lege Falcidia legata minuebantur.
     Plus autem quattuor modis petitur:  re, tempore, loco, causa:  re veluti si quis pro decem aureis, qui ei debebantur, viginti petierit, aut si is cuius ex parte res est, totam eam vel maiore ex parte suam esse intenderit.  Tempore:  veluti si quis ante diem vel ante condicionem petierit.  qua ratione enim qui tardius solvit quam solvere deberet minus solvere intellegitur, eadem ratione qui praemature petit plus petere videtur.  Loco plus petitur, veluti cum quis id quod certo loco sibi stipulatus est alio loco petit, sine commemoratione illius loci in quo sibi dari stipulatus fuerit:  verbi gratia si is qui ita stipulatus fuerit EPHESI DARE SPONDES?  Romae pure intendat dari sibi oportere.  ideo autem plus petere intellegitur, quia utilitatem quam habuit promissor, si Ephesi solveret, adimit ei pura intentione:  propter quam causam alio loco petenti arbitraria actio proponitur, in qua scilicet ratio habetur utilitatis quae promissori competitura fuisset si illo loco solveret.  quae utilitas plerumque in mercibus maxima invenitur, veluti vino, oleo, frumento, quae per singulas regiones diversa habent pretia:  sed et pecuniae numeratae non in omnibus regionibus sub iisdem usuris fenerantur.  si quis tamen Ephesi petat, id est eo loco petat quo ut sibi detur stipulatus est, pura actione recte agit:  idque etiam praetor monstrat, scilicet quia utilitas solvendi salva est promissori.  Huic autem qui loco plus petere intellegitur, proximus est is qui causa plus petit:  ut ecce si quis ita a te stipulatus sit HOMINEM STICHUM AUT DECEM AUREOS DARE SPONDES?  deinde alterutrum petat, veluti hominem tantum aut decem aureos tantum.  ideo autem plus petere intellegitur quia in eo genere stipulationis promissoris est electio, utrum pecuniam an hominem solvere malit:  qui igitur pecuniam tantum vel hominem tantum sibi dari oportere intendit, eripit electionem adversario et eo modo suam quidem meliorem condicionem facit, adversarii vero sui deteriorem.  qua de causa talis in ea re prodita est actio, ut quis intendat, hominem Stichum aut aureos decem sibi dari oportere, id est ut eodem modo peteret, quo stipulatus est.  praeterea si quis generaliter hominem stipulatus sit et specialiter Stichum petat, aut generaliter vinum stipulatus, specialiter Campanum petat, aut generaliter purpuram stipulatus sit, deinde specialiter Tyriam petat:  plus petere intellegitur, quia electionem adversario tollit, cui stipulationis iure liberum fuit aliud solvere quam quod peteretur.  quin etiam licet vilissimum sit quod quis petat, nihilo minus plus petere intellegitur, quia saepe accidit ut promissori facilius sit illud solvere quod maioris pretii est.  Sed haec quidem antea in usu fuerant.  postea autem lex Zenoniana et nostra rem coartavit, et si quidem tempore plus fuerit petitum, quid statui oportet Zenonis divae memoriae loquitur constitutio:  sin autem quantitate vel alio modo plus fuerit petitum, omne si quid forte damnum, ut in sportulis, ex hac causa acciderit ei contra quem plus petitum fuerit, commissa tripli condemnatione, sicut supra diximus, puniatur.  Si minus in intentione complexus fuerit actor quam ad eum pertineret, veluti si, cum ei decem deberentur, quinque sibi dari oportere intenderit, aut cum totus fundus eius esset, partem dimidiam suam esse petierit, sine periculo agit:  in reliquum enim nihilo minus iudex adversarium in eodem indicio condemnat ex constitutione divae memoriae Zenonis.  Si quis aliud pro alio intenderit, nihil eum periclitari placet, sed in eodem iudicio cognita veritate errorem suum corrigere ei permittimus, veluti, si is qui hominem Stichum petere deberet Erotem petierit, aut si quis ex testamento sibi dari oportere intenderit, quod ex stipulatu debetur.
     Sunt praeterea quaedam actiones quibus non solidum quod debetur nobis persequimur, sed modo solidum consequimur, modo minus.  ut ecce si in peculium filii servive agamus:  nam, si non minus in peculio sit quam persequimur, in solidum pater dominusve condemnatur:  si vero minus inveniatur, eatenus condemnat iudex quatenus in peculio sit.  quemadmodum autem peculium intellegi debeat, suo ordine proponemus.  Item si de dote iudicio mulier agat, placet, eatenus maritum condemnari debere quatenus facere possit, id est quatenus facultates eius patiuntur.  itaque si dotis quantitati concurrant facultates eius, in solidum damnatur:  si minus, in tantum quantum facere potest.  propter retentionem quoque dotis repetitio minuitur:  nam ob impensas in res dotales factas marito retentio concessa est, quia ipso iure necessariis sumptibus dos minuitur, sicut ex latioribus digestorum libris cognoscere licet.  Sed et si quis cum parente suo patronove agat, item si socius cum socio iudicio societatis agat, non plus actor consequitur quam adversarius eius facere potest.  idem est, si quis ex donatione sua conveniatur.  Compensationes quoque oppositae plerumque efficiunt ut minus quisque consequatur quam ei debeatur:  namque ex bono et aequo, habita ratione eius quod invicem actorem ex eadem causa praestare oporteret, in reliquum eum cum quo actum est condemnare licet, sicut iam dictum est.  Eum quoque qui creditoribus suis bonis cessit, si postea aliquid adquisierit quod ideoneum emolumentum habeat, ex integro in id quod  facere potest creditores cum eo experiuntur:  inhumanum enim erat spoliatum fortunis suis in solidum damnari.

IV. 7. QUOD CUM EO QUI IN ALIENA POTESTATE ESTNEGOTIUM GESTUM ESSE DICITUR.

     Quia tamen superius mentionem habuimus de actione quae in peculium filiorumfamilias servorumque agitur:  opus est ut de hac actione, et de ceteris quae eorundem nomine in parentes dominosve dari solent, diligentius admoneamus.  et quia, sive cum servis negotium gestum sit, sive cum his qui in potestate parentis sunt, fere eadem iura servantur, ne verbosa fiat disputatio, dirigamus sermonem in personam servi dominique, idem intellecturi de liberis quoque et parentibus, quorum in potestate sunt.  nam si quid in his proprie observetur, separatim ostendemus.
     Si igitur iussu domini cum servo negotium gestum erit, in solidum praetor adversus dominum actionem pollicetur, scilicet quia qui ita contrahit fidem domini sequi videtur.
     Eadem ratione praetor duas alias in solidum actiones pollicetur, quarum altera exercitoria, altera institoria appellatur.  excercitoria tunc locum habet, cum quis servum suum magistrum navis praeposuerit, et quid cum eo eius rei gratia cui praepositus erit contractum fuerit.  ideo autem exercitoria vocatur, quia exercitor appellatur is ad quem cottidianus navis quaestus pertinet.  institoria tunc locum habet, cum quis tabernae forte aut cuilibet negotiationi servum praeposuerit et quid cum eo eius rei causa cui praepositus erit contractum fuerit.  ideo autem institoria appellatur, quia qui negotiationibus praeponuntur institores vocantur.  Istas tamen duas actiones praetor reddit et si liberum quis hominem aut alienum servum navi aut tabernae aut cuilibet negotiationi praeposuerit, scilicet quia eadem aequitatis ratio etiam eo casu interveniebat.
     Introduxit et aliam actionem praetor, quae tributoria vocatur.  namque si servus in peculiari merce, sciente domino, negotietur, et quid cum eo eius rei causa contractum erit, ita praetor ius dicit ut quidquid in his mercibus erit quodque inde receptum erit, id inter dominum, si quid ei debebitur, et ceteros creditores pro rata portione distribuatur.  et quia ipsi domino distributionem permittit, si quis ex creditoribus queratur, quasi minus ei tributum sit quam oportuerit, hanc ei actionem accommodat, quae tributoria appellatur.
     Praeterea introducta est actio de peculio, deque eo quod in rem domini versum erit, ut, quamvis sine voluntate domini negotium gestum erit, tamen sive quid in rem eius versum fuerit, id totum praestare debeat, sive quid non sit in rem eius versum, id eatenus praestare debeat quatenus peculium patitur.  In rem autem domini versum intellegitur, quidquid necessario in rem eius impenderit servus, veluti si mutuatus pecuniam creditoribus eius solverit, aut aedificia ruentia fulserit, aut familiae frumentum emerit, vel etiam fundum aut quamlibet aliam rem necessariam mercatus erit.  Itaque si ex decem utputa aureis, quos servos tuus a Titio mutuos accepit, creditori tuo quinque aureos solverit, reliquos vero quinque quolibet modo consumpserit pro quinque quidem in solidum damnari debes, pro ceteris vero quinque eatenus quatenus in peculio sit:  ex quo scilicet apparet, si toti decem aurei in rem tuam versi fuerint, totos decem aureos Titium consequi posse.  licet enim una est actio qua de peculio deque eo quod in rem domini versum sit, agitur, tamen duas habet condemnationes.  itaque iudex, apud quem ea actione agitur, ante dispicere solet, an in rem domini versum sit, nec aliter ad peculii aestimationem transit quam si aut nihil in rem domini versum intellegatur aut non totum.  Cum autem quaeritur, quantum in peculio sit, ante deducitur quidquid servus domino quive in potestate eius sit debet, et quod superest id solum peculium in tellegitur.  aliquando tamen id quod ei debet servus qui in potestate domini sit, non deducitur ex peculio, veluti si is in huius ipsius peculio sit.  quod eo pertinet, ut, si quid vicario suo servus debeat, id ex peculio eius non deducatur.
     Ceterum dubium non est quin is quoque qui iussu domini contraxerit cuique institoria vel exercitoria actio competit, de peculio deque eo quod in rem domini versum est agere possit:  sed erit stultissimus, si omissa actione qua facillime solidum ex contractu consequi possit, se ad difficultatem perducat probandi, in rem domini versum esse, vel habere servum peculium et tantum habere ut solidum sibi solvi possit.  Is quoque cui tributoria actio competit aeque de peculio et in rem verso agere potest: sed sane huic modo tributoria expedit agere, modo de peculio et in rem verso.  tributoria ideo expedit agere, quia in ea domini condicio praecipua non est, id est, quod domino debetur, non deducitur, sed eiusdem iuris est dominus, cuius et ceteri creditores:  at in actione de peculio ante deducitur quod domino debetur, et in id quod reliquum est creditori dominus condemnatur.  rursus de peculio ideo expedit agere, quod in hac actione totius peculii ratio habetur, at in tributoria eius tantum quod negotiatur, et potest quisque tertia forte parte peculii aut quarta vel etiam minima negotiari, maiorem autem partem in praediis et mancipiis aut fenebri pecunia habere.  prout ergo expedit, ita quisque vel hanc actionem vel illam eligere debet:  certe qui potest probare in rem domini versum esse, de in rem verso agere debet.
     Quae diximus de servo et domino, eadem intellegimus et de filio et filia aut nepote et nepte et patre avove cuius in potestate sunt.  Illud proprie servatur in eorum persona, quod senatusconsultum Macedonianum prohibuit mutuas pecunias dari eis qui in parentis erunt potestate:  et ei qui crediderit denegatur actio, tam adversus ipsum filium filiamve, nepotem neptemve, sive adhuc in potestate sunt, sive morte parentis vel emancipatione suae potestatis esse coeperint, quam adversus patrem avumve, sive habeat eos adhuc in potestate sive emancipaverit.  quae ideo senatus prospexit, quia saepe onerati aere alieno creditarum pecuniarum, quas in luxuriam consumebant, vitae parentium insidiabantur.
     Illud in summa admonendi sumus, id quod iussu patris dominive contractum fuerit quodque in rem eius versum fuerit, directo quoque posse a patre dominove condici tamquam si principaliter cum ipso negotium gestum esset.  ei quoque qui vel exercitoria vel institoria actione tenetur, directo posse condici placet, quia huius quoque iussu contractum intellegitur.

 IV. 8. DE NOXALIBUS ACTIONIBUS.

     Ex maleficiis servorum, veluti si furtum fecerint aut bona rapuerint aut damnum dederint aut iniuriam commiserint, noxales actiones proditae sunt, quibus domino damnato permittitur, aut litis aestimationem sufferre aut hominem noxae dedere.  Noxa autem est corpus quod nocuit, id est servus:  noxia ipsum maleficium, veluti furtum, damnum, rapina, iniuria.  Summa autem ratione permissum est noxae deditione defungi:  namque erat iniquum, nequitiam eorum ultra ipsorum corpora dominis damnosam esse.  Dominus noxali iudicio servi sui nomine conventus, servum actori noxae dedendo liberatur.  nec minus perpetuum eius dominium a domino transfertur:  si autem damnum ei cui deditus est resarcierit quaesita pecunia, auxilio praetoris, invito domino, manumittitur.  Sunt autem constitutae noxales actiones aut legibus aut edicto praetoris:  legibus veluti furti lege duodecim tabularum, damni iniuriae lege Aquilia:  edicto praetoris veluti iniuriarum et vi bonorum raptorum.
     Omnis autem noxalis actio caput sequitur.  nam si servus tuus noxiam commiserit, quamdiu in tua potestate sit tecum est actio:  si in alterius potestatem pervenerit, cum illo incipit actio esse, aut si manumissus fuerit, directo ipse tenetur et extinguitur noxae deditio.  ex diverso quoque directa actio noxalis esse incipit:  nam si liber homo noxiam commiserit, et is servus tuus esse coeperit (quod casibus quibasdam effici primo libro tradidimus), incipit tecum esse noxalis actio, quae ante directa fuisset.  Si servus domino noxiam commiserit, actio nulla nascitur:  namque inter dominum et eum qui in eius potestate est nulla obligatio nasci potest.  ideoque et si in alienam potestatem servus pervenerit aut manumissus fuerit, neque cum ipso, neque cum eo cuius nunc in potestate sit, agi potest.  unde si alienus servus noxiam tibi commiserit et is postea in potestate tua esse coeperit, intercidit actio, quia in eum casum deducta sit in quo consistere non potuit:  ideoque licet exierit de tua potestate, agere non potes, quemadmodum si dominus in servum suum aliquid commiserit, nec si manumissus vel alienatus fuerit servus, ullam actionem contra dominum habere potest.
     Sed veteres quidem haec et in filiisfamilias masculis et feminis admiserunt.  nova autem hominum conversatio huiusmodi asperitatem recte respuendam esse existimavit et ab usu communi haec penitus recessit:  quis enim patitur filium suum et maxime filiam in noxam alii dare, ut pene per corpus filii pater magis quam filius periclitetur, cum in filiabus etiam pudicitiae favor hoc bene excludit?  et ideo placuit, in servos tantummodo noxales actiones esse proponendas, cum apud veteres legum commentatores invenimus saepius dictum, ipsos filiosfamilias pro suis delictis posse conveniri.

 IV. 9. SI QUADRUPES PAUPERIEM FECISSE DICETUR.

     Animalium nomine, quae ratione carent, si quidem lascivia aut fervore aut feritate pauperiem fecerint, noxalis actio lege duodecim tabularum prodita est (quae animalia, si noxae dedantur, proficiunt reo ad liberationem, quia ita lex duodecim tabularum scripta est); puta si equus calcitrosus calce percusserit aut bos cornu petere solitus petierit.  haec autem actio in his quae contra naturam moventur locum habet:  ceterum si genitalis sit feritas, cessat.  Denique si ursus fugit a domino et sic nocuit, non potest quondam dominus conveniri, quia desiit dominus esse, ubi fera evasit.  pauperies autem est damnum sine iniuria facientis datum:  nec enim potest animal iniuriam fecisse dici, quod sensu caret.  haec quod ad noxalem actionem pertinet.
     Ceterum sciendum est. aedilitio edicto prohiberi nos canem, verrem, aprum, ursum, leonem ibi habere qua vulgo iter fit:  et si adversus ea factum erit et nocitum homini libero esse dicetur, quod bonum et aequum iudici videtur, tanti dominus condemnetur, ceterarum rerum, quanti damnum datum sit, dupli.  praeter has autem aedilicias actiones et de pauperie locum habebit:  numquam enim actiones praesertim poenales de eadem re concurrentes alia aliam consumit.

 IV. 10. DE HIS PER QUOS AGERE POSSUMUS.

     Nunc admonendi sumus, agere posse quemlibet aut suo nomine aut alieno.  alieno veluti procuratorio, tutorio, curatorio, cum olim in usu fuisset, alterius nomine agere non posse nisi pro populo, pro libertate, pro tutela.  praeterea lege Hostilia permissum est furti agere eorum nomine qui apud hostes essent aut rei publicae causa abessent quive in eorum cuius tutela essent.  et quia hoc non minimam incommoditatem habebat, quod alieno nomine neque agere neque excipere actionem licebat, coeperunt homines per procuratores litigare:  nam et morbus et aetas et necessaria peregrinatio itemque aliae multae causae saepe impedimento sunt quo minus rem suam ipsi exsequi possint.  Procurator neque certis verbis neque praesente adversario, immo plerumque ignorante eo constituitur:  cuicumque enim permiseris rem tuam agere aut defendere is procurator intellegitur.  Tutores et curatores quemadmodum constituuntur, primo libro eitum est.

 IV. 11. DE SATISDATIONIBUS.

     Satisdationum modus alius antiquitati placuit, alium novitas per usum amplexa est.
     Olim enim si in rem agebatur, satisdare possessor compellebatur, ut, si victus nec rem ipsam restitueret nec litis aestimationem, potestas esset petitori aut cum eo agendi aut cum fideiussoribus eius.  quae satisdatio appellabatur iudicatum solvi:  unde autem sic appellabatur, facile est intellegere.  namque stipulabatur quis, ut solveretur sibi quod fuerit iudicatum.  multo magis is qui in rem actione conveniebatur, satisdare cogebatur, si alieno nomine iudicium accipiebat.  ipse autem qui in rem agebat, si suo nomine petebat, satisdare non cogebatur.  procurator vero si in rem agebat, satisdare iubebatur ratam rem dominum habiturum:  periculum enim erat, ne iterum dominus de eadem re experiatur.  tutores et curatores eodem modo quo et procuratores satisdare debere, verba edicti faciebant.  sed aliquando his agentibus satisdatio remittebatur.  Haec ita erant si in rem agebatur.  sin vero in personam, ab actoris quidem parte eadem obtinebant quae diximus in actione qua in rem agitur.  ab eius vero parte cum quo agitur, si quidem alieno nomine aliquis interveniret, omnimodo satisdabat, quia nemo defensor in aliena re sine satisdatione idoneus esse creditur.  quod si proprio nomine aliquis iudicium accipiebat in personam, iudicatum solvi satisdare non cogebatur.
     Sed haec hodie aliter observantur.  sive enim quis in rem actione convenitur sive personali suo nomine, nullam satisdationem propter litis aestimationem dare compellitur; sed pro sua tantum persona, quod in iudicio permaneat usque ad terminum litis, vel committitur suae promissioni cum iureiurando, quam iuratoriam cautionem vocant, vel nudam promissionem vel satisdationem pro qualitate personae suae dare compellitur.  Sin autem per procuratorem lis vel infertur vel suscipitur, in actoris quidem persona, si non mandatum actis insinuatum est vel praesens dominus litis in iudicio procuratoris sui personam confirmaverit, ratam rem dominum habiturum satisdationem procurator dare compellitur, eodem observando et si tutor vel curator, vel aliae tales personae quae alienarum rerum gubernationem receperunt, litem quibusdam per alium inferunt.  Sin vero aliquis convenitur, si quidem praesens procuratorem dare paratus est, potest vel ipse in iudicium venire et sui procuratoris personam per iudicatum solvi satisdationis sollemnes stipulationes firmare vel extra iudicium satisdationem exponere, per quam ipse sui procuratoris fideiussor existit pro omnibus iudicatam solvi satisdationis clausulis.  ubi et de hypotheca suarum rerum convenire compellitur, sive in iudicio promiserit sive extra iudicium caverit, ut tam ipse quam heredes eius obligentur:  alia insuper cautela vel satisdatione propter personam ipsius exponenda, quod tempore sententiae recitandae in iudicio invenietur, vel si non venerit, omnia dabit fideiussor quae condemnatione continentur nisi fuerit provocatum.  Si vero reus praesto ex quacumque causa non fuerit et alius velit defensionem subire, nulla differentia inter actiones in rem vel personales introducenda, potest hoc facere, ita tamen ut satisdationem iudicatum solvi pro litis praestet aestimatione.  nemo enim secundum veterem regulam, ut iam dictum est, alienae rei sine satisdatione defensor idoneus intellegitur.  Quae omnia apertius et perfectissime e cottidiano iudiciorum usu in ipsis rerum documentis apparent.  Quam formam non solum in hac regia urbe, sed et in omnibus nostris provinciis, etsi propter imperitiam aliter forte celebrantur, optinere censemus, cum necesse est omnes provincias caput omnium nostrarum civitatum id est hanc regiam urbem, eiusque observantiam sequi.

 IV. 12. DE PERPETUIS ET TEMPORALIBUS ACTIONIBUSET QUAE AD HEREDES VEL IN HEREDES TRANSEUNT.

     Hoc loco admonendi sumus, eas quidem actiones quae ex lege senatusve consulto sive ex sacris constitutionibus proficiscuntur, perpetuo solere antiquitus competere, donec sacrae constitutiones tam in rem quam personalibus actionibus certos fines dederunt:  eas vero quae ex propria praetoris iurisdictione pendent, plerumque intra annum vivere (nam et ipsius praetoris intra annum erat imperium).  aliquando tamen et in perpetuum extenduntur, id est usque ad finem constitutionibus introductum, quales sunt hae quas bonorum possessori, ceterisque qui heredis loco sunt, accommodat.  furti quoque manifesti actio, quamvis ex ipsius praetoris iurisdictione proficiscatur, tamen perpetuo datur:  absurdum enim esse existimavit anno eam terminari.
     Non omnes autem actiones quae in aliquem aut ipso iure competunt aut a praetore dantur et in heredem aeque competunt aut dari solent.  est enim certissima iuris regula, ex maleficiis poenales actiones in heredem non competere, veluti furti, vi bonorum raptorum, iniuriarum, damni iniuriae.  sed heredibus huiusmodi actiones competunt nec denegantur, excepta iniuriarum actione et si qua alia similis inveniatur. aliquando tamen etiam ex contractu actio contra heredem non competit, cum testator dolose versatus sit et ad heredem eius nihil ex eo dolo pervenerit.  poenales autem actiones, quas supra diximus, si ab ipsis principalibus personis fuerint contestatae, et heredibus dantur et contra heredes transeunt.
     Superest ut admoneamus quod si ante rem iudicatam is cum quo actum est satisfaciat actori, officio iudicis convenit eum absolvere, licet iudicii accipiendi tempore in ea causa fuisset, ut damnari debeat:  et hoc est, quod ante vulgo dicebatur, omnia iudicia absolutoria esse.

IV. 13. DE EXCEPTIONIBUS.

     Sequitur ut de exceptionibus dispiciamus.  comparatae sunt autem exceptiones defendendorum eorum gratia cum quibus agitur:  saepe enim accidit, ut, licet ipsa actio qua actor experitur iusta sit, tamen iniqua sit adversus eum cum quo agitur.  Verbi gratia si metu coactus aut dolo inductus aut errore lapsus stipulanti Titio promisisti quod non debueras promittere, palam est, iure civili te obligatum esse, et actio qua intenditur dare te oportere, efficax est:  sed iniquum est te condemnari, ideoque datur tibi exceptio metus causa aut doli mali aut in factum composita ad impugnandam actionem.  Idem iuris est, si quis quasi credendi causa pecuniam stipulatus fuerit neque numeravit.  narn eam pecuniam a te petere posse eum certum est:  dare enim te oportet, cum ex stipulatu tenearis:  sed quia iniquum est eo nomine te condemnari, placet, exceptione pecuniae non numeratae te defendi debere, cuius tempora nos, secundum quod iam superioribus libris scriptum est, constitutione nostra coartavimus.  Praeterea debitor si pactus fuerit cum creditore, ne a se peteretur, nihilo minus obligatus manet, quia pacto convento obligationes non omnimodo dissolvuntur:  qua de causa efficax est adversus eum actio qua actor intendit SI PARET EUM DARE OPORTERE.  sed quia iniquum est, contra pactionem eum damnari, defenditur per exceptionem pacti conventi.  Aeque si debitor deferente creditore iuraverit, nihil se dare oportere, adhuc obligatus permanet:  sed quia iniquum est de periurio quaeri, defenditur per exceptionem iurisiurandi.  in his quoque actionibus quibus in rem agitur aeque necessariae sunt exceptiones:  veluti si petitore deferente possessor iuravent, eam rem suam esse, et nihilo minus eandem rem petitor vindicet:  licet enim verum sit quod intendit, id est rem eius esse, iniquum est tamen, possessorem condemnari.  Item si iudicio tecum actum fuerit sive in rem sive in personam, nihilo minus ob id actio durat et ideo ipso iure postea de eadem re adversus te agi potest:  sed debes per exceptionem rei iudicatae adiuvari.  Haec exempli causa rettulisse sufficiet.  alioquin quam ex multis variisque causis exceptiones necessariae sint, ex latioribus digestorum seu pandectarum libris intellegi potest.  Quarum quaedam ex legibus vel ex his quae legis vicem obtinent, vel ex ipsius praetoris iurisdictione substantiam capiunt.
     Appellantur autem exceptiones aliae perpetuae et peremptoriae, aliae temporales et dilatoriae.  Perpetuae et peremptoriae sunt, quae semper agentibus obstant et semper rem de qua agitur peremunt:  qualis est exceptio doli mali et quod metus causa factum est et pacti conventi, cum ita convenerit, ne omnino pecunia peteretur.  Temporales atque dilatoriae sunt quae ad tempus nocent et temporis dilationem tribuunt:  qualis est pacti conventi, cum convenerit, ne intra certum tempus ageretur, veluti intra quinquennium, nam finito eo tempore non impeditur actor rem exsequi.  ergo hi quibus intra tempus agere volentibus obicitur exceptio aut pacti conventi aut alia similis, differe debent actionem et post tempus agere:  ideo enim et dilatoriae istae exceptiones appellantur.  alioquin, si intra tempus egerint obiectaque sit exceptio, neque eo iudicio quidquam consequerentur propter exceptionem nec post tempus olim agere poterant, cum temere rem in iudicium deducebant et consumebant, qua ratione rem amittebant.  hodie autem non ita stricte haec procedere volumus, sed eum qui ante tempus pactionis vel obligationis litem inferre ausus est Zenonianae constitutioni subiacere censemus, quam sacratissimus legislator de his qui tempore plus petierunt protulit, ut et inducias, quas, sive ipse actor sponte indulserit vel natura actionis continet, contempserat, in duplum habeant hi qui talem iniuriam passi sunt, et post eas finitas non aliter litem suscipiant, nisi omnes expensas litis antea acceperint, ut actores, tali poena perterriti, tempora 1itium doceantur observare.  Praeterea etiam ex persona dilatoriae sunt exceptiones:  quales sunt procuratoriae, veluti si per militem aut mulierem agere quis velit:  nam militibus nec pro patre vel matre vel uxore nec, ex sacro rescripto, procuratorio nomine experiri conceditur:  suis vero negotiis superesse sine offensa disciplinae possunt.  eas vero exceptiones quae olim procuratoribus propter infamiam vel dantis vel ipsius procuratoris opponebantur, cum in iudiciis frequentari nullo perspeximus modo, conquiescere sancimus, ne, dum de his altercatur, ipsius negotii disceptatio proteletur.

 IV. 14. DE REPLICATIONIBUS.

     Interdum evenit ut exceptio quae prima facie iusta videatur, inique noceat.  quod cum accidit, alia allegatione opus est adiuvandi actoris gratia, quae replicatio vocatur, quia per eam replicatur atque resolvitur vis exceptionis.  veluti cum pactus est aliquis cum debitore suo, ne ab eo pecuniam petat, deinde postea in contrarium pacti sunt, id est ut petere creditori liceat:  si agat creditor et excipiat debitor, ut ita demum condemnetur, si non convenerit, ne eam pecuniam creditor petat, nocet ei exceptio; convenit enim ita, etiamque nihilo minus hoc verum manet, licet postea in contrarium pacti sunt.  sed quia iniquum est creditorem excludi, replicatio ei dabitur ex posteriore pacto convento.
     Rursus interdum evenit ut replicatio quae prima facie iusta sit, inique noceat.  quod cum accidit, alia allegatione opus est adiuvandi rei gratia, quae duplicatio vocatur.  Et si rursus ea prima facie iusta videatur, sed propter aliquam causam inique actori noceat, rursus allegatione alia opus est, qua actor adiuvetur, quae dicitur triplicatio.  Quarum omnium exceptionum usum interdum ulterius quam diximus, varietas negotiorum introducit:  quas omnes apertius ex latiore digestorum volumine facile est cognoscere.
     Exceptiones autem quibus debitor defenditur plerumque accommodari solent etiam fideiussoribus eius:  et recte, quia, quod ab his petitur, id ab ipso debitore peti videtur, quia mandati iudicio redditurus est eis quod hi pro eo solverint.  qua ratione et si de non petenda pecunia pactus quis cum reo fuerit, placuit, proinde succurrendum esse per exceptionem pacti conventi illis quoque qui pro eo obligati essent, ac si et cum ipsis pactus esset, ne ab eis ea pecunia peteretur.  sane quaedam exceptiones non solent his accommodari.  ecce enim debitor si bonis suis cesserit et cum eo creditor experiatur, defenditur per exceptionem NISI BONIS CESSERIT:  sed haec exceptio fideiussoribus non datur, scilicet ideo quia, qui alios pro debitore obligat hoc maxime prospicit, ut, cum facultatibus lapsus fuerit debitor, possit ab his quos pro eo obligavit suum consequi.

 IV. 15. DE INTERDICTIS.

     Sequitur ut dispiciamus de interdictis seu actionibus quae pro his exercentur.  erant autem interdicta formae atque conceptiones verborum, quibus praetor aut iubebat aliquid fieri aut fieri prohibebat.  quod tum maxime faciebat, cum de possessione aut quasi possessione inter aliquos contendebatur.
     Summa autem divisio interdictorum haec est, quod aut prohibitoria sunt aut restitutoria aut exhibitoria.  prohibitoria sunt quibus vetat aliquid fieri, veluti vim sine vitio possidenti, vel mortuum inferenti quo ei ius erit inferendi, vel in loco sacro aedificari, vel in flumine publico ripave eius aliquid fieri quo peius navigetur.  restitutoria sunt quibus restitui aliquid iubet, veluti bonorum possessori possessionem eorum quae quis pro herede aut pro possessore possidet ex ea hereditate, aut cum iubet ei qui vi possessione fundi deiectus sit restitui possessionem.  exhibitoria sunt per quae iubet exhiberi, veluti eum cuius de libertate agitur, aut libertum cui patronus operas indicere velit, aut parenti liberos qui in potestate eius sunt.  sunt tamen qui putant, proprie interdicta ea vocari quae prohibitoria sunt, quia interdicere est denuntiare et prohibere:  restitutoria autem et exhibitoria proprie decreta vocari:  sed tamen optinuit omnia interdicta appellari, quia inter duos dicuntur.
     Sequens divisio interdictorum haec est, quod quaedam adipiscendae possessionis causa comparata sunt, quaedam retinendae, quaedam reciperandae.
     Adipiscendae possessionis causa interdictum accommodatur bonorum possessori, quod appellatur QUORUM BONORUM, eiusque vis et potestas haec est, ut, quod ex his bonis quisque quorum possessio alicui data est, pro herede aut pro possessore possideat, id ei cui bonorum possessio data est restituere debeat.  pro herede autem possidere videtur qui putat se heredem esse:  pro possessore is possidet qui nullo iure rem hereditariam, vel etiam totam hereditatem, sciens ad se non pertinere, possidet.  ideo autem adipiscendae possessionis vocatur interdictum, quia ei tantum utile est qui nunc primum conatur adipisci rei possessionem:  itaque si quis adeptus possessionem amiserit eam, hoc interdictum ei inutile est.  interdictum quoque, quod appellatur Salvianum, adipiscendae possessionis causa comparatum est, eoque utitur dominus fundi de rebus coloni quas is pro mercedibus fundi pignori futuras pepigisset.
     Retinendae possessionis causa comparata sunt interdicta UTI POSSIDETIS et UTRUBI, cum ab utraque parte de proprietate alicuius rei controversia sit et ante quaeritur, uter ex litigatoribus possidere et uter petere debeat.  namque nisi ante exploratum fuerit, utrius eorum possessio sit, non potest petitoria actio institui, quia et civilis et naturalis ratio facit ut alius possideat, alius a possidente petat.  et quia longe commodius est possidere potius quam petere, ideo plerumque et fere semper ingens existit contentio de ipsa possessione.  commodum autem possidendi in eo est, quod, etiamsi eius res non sit qui possidet, si modo actor non potuerit suam esse probare, remanet suo loco possessio:  propter quam causam, cum obscura sint utriusque iura, contra petitorem iudicari solet.  Sed interdicto quidem UTI POSSIDETIS de fundi vel aedium possessione contenditur, UTRUBI vero interdicto de rerum mobilium possessione.  quorum vis et potestas plurimam inter se differentiam apud veteres habebat:  nam UTI POSSIDETIS interdicto is vincebat qui interdicti tempore possidebat, si modo nec vi nec clam nec precario nanctus fuerat ab adversario possessionem, etiamsi alium vi expulerat aut clam abripuerat alienam possessionem aut precario rogaverat aliquem, ut sibi possidere liceret:  UTRUBI vero interdicto is vincebat, qui maiore parte eius anni nec vi nec clam nec precario ab adversario possidebat.  hodie tamen aliter observatur; nam utriusque interdicti potestas, quantum ad possessionem pertinet, exaequata est, ut ille vincat et in re soli et in re mobili, qui possessionem nec vi nec clam nec precario ab adversario litis contestationis tempore detinet.  Possidere autem videtur quisque non solum si ipse possideat, sed et si eius nomine aliquis in possessione sit, licet is eius iuri subiectus non sit, qualis est colonus et inquilinus:  per eos quoque apud quos deposuerit quis aut quibus commodaverit ipse possidere videtur:  et hoc est quod dicitur, retinere possessionem posse aliquem per quemlibet qui eius nomine sit in possessione.  quin etiam animo quoque retineri possessionem placet, id est ut quamvis neque ipse sit in possessione neque eius nomine alius, tamen si non relinquendae possessionis animo, sed postea reversurus inde discesserit, retinere possessionem videatur.  adipisci vero possessionem per quos aliquis potest, secundo libro euimus.  nec ulla dubitatio est quin animo solo possessionem adipisci nemo potest.
     Reciperandae possessionis causa solet interdici si quis ex possessione fundi vel aedium vi deiectus fuerit; nam ei proponitur interdictum UNDE VI, per quod is qui deiecit cogitur ei restituere possessionem, licet is ab eo qui vi deiecit, vi vel clam vel precario possidebat.  sed ex sacris constitutionibus, ut supra diximus si quis rem per vim occupaverit, si quidem in bonis eius est.  dominio eius privatur, si aliena, post eius restitutionem etiam aestimationem rei dare vim passo compellitur.  qui autem aliquem de possessione per vim deiecerit, tenetur lege Iulia de vi privata aut de vi publica:  sed de vi privata, si sine armis vim fecerit, sin autem cum armis eum de possessione expulerit, de vi publica.  "armorum" autem appellatione non solum scuta et gladios et galeas significari intellegimus, sed et fustes et lapides.
     Tertia divisio interdictorum haec est, quod aut simplicia sunt aut duplicia.  simplicia sunt, in quibus alter actor, alter reus est:  qualia sunt omnia restitutoria aut exhibitoria:  namque actor est qui desiderat aut exhiberi aut restitui reus is a quo desideratur ut restituat aut exhibeat.  prohibitoriorum autem interdictorum alia simplicia sunt, alia duplicia.  simplicia sunt, veluti cum prohibet praetor in loco sacro vel in flumine publico ripave eius aliquid fieri (nam actor est qui desiderat, ne quid fiat, reus qui aliquid facere conatur):  duplicia sunt veluti UTI POSSIDETIS interdictum et UTRUBI.  ideo autem duplicia vocantur quia par utriusque litigatoris in his condicio est nec quisquam praecipue reus vel actor intellegitur, sed unusquisque tam rei quam actoris partem sustinet.
     De ordine et veteri exitu interdictorum supervacuum est hodie dicere:  nam quotiens extra ordinem ius dicitur, qualia sunt hodie omnia iudicia, non est necesse reddi interdictum, sed perinde iudicatur sine interdictis atque si utilis actio ex causa interdicti reddita fuisset.

 IV. 16. DE POENA TEMERE LITIGANTIUM.

     Nunc admonendi sumus, magnam curam egisse eos qui iura sustinebant, ne facile homines ad litigandum procederent:  quod et nobis studio est.  idque eo maxime fieri potest, quod temeritas tam agentium quam eorum cum quibus agitur, modo pecuniaria poena, modo iurisiurandi religione, modo metu infamiae coercetur.  Ecce enim iusiurandum omnibus qui conveniuntur ex nostra constitutione defertur:  nam reus non aliter suis allegationibus utitur, nisi prius iuraverit, quod putans se bona instantia uti ad contradicendum pervenit.  at adversus infitiantes ex quibusdam causis dupli actio constituitur, veluti si damni iniuriae aut legatorum locis venerabilibus relictorum nomine agitur.  statim autem ab initio pluris quam simpli est actio veluti furti manifesti quadrupli, nec manifesti dupli:  nam ex his causis et aliis quibusdam, sive quis neget sive fateatur, pluris quam simpli est actio.
     Item actoris quoque calumnia coercetur:  nam etiam actor pro calumnia iurare cogitur ex nostra constitutione.  utriusque etiam partis advocati iusiurandum subeunt, quod alia nostra constitutione comprehensum est.  haec autem omnia pro veteris calumniae actione introducta sunt, quae in desuetudinem abiit, quia in partem decimam litis actorem multabat, quod nusquam factum esse invenimus:  sed pro his introductum est et praefatum iusiurandum et ut improbus litigator etiam damnum et impensas litis inferre adversario suo cogatur.
     Ex quibusdam iudiciis damnati ignominiosi fiunt, veluti furti, vi bonorum raptorum, iniuriarum, de dolo, item tutelae, mandati, depositi, directis non contrariis actionibus, item pro socio, quae ab utraque parte directa est, et ob id quilibet ex sociis eo iudicio damnatus ignominia notatur.  sed furti quidem aut vi bonorum raptorum aut iniuriarum aut de dolo non solum damnati notantur ignominia, sed etiam pacti:  et recte; plurimum enim interest, utrum ex delicto aliquis an ex contractu debitor sit.
     Omnium autem actionum instituendarum principium ab ea parte edicti proficiscitur qua praetor edicit de in ius vocando:  utique enim in primis adversarius in ius vocandus est, id est ad eum vocandus est qui ius dicturus sit.  qua parte praetor parentibus et patronis, item liberis parentibusque patronorum et patronarum hunc praestat honorem ut non aliter liceat liberis libertisque eos in ius vocare quam si id ab ipso praetore postulaverint et impetraverint:  et si quis aliter vocaverit, in eum poenam solidorum quinquaginta constituit.

 IV. 17. DE OFFICIO IUDICIS.

     Superest ut de officio iudicis dispiciamus.  et quidem in primis illud observare debet iudex, ne aliter iudicet quam legibus aut constitutionibus aut moribus proditum est.  Ideo si noxali iudicio addictus est, observare debet ut, si condemnandus videbitur dominus, ita debeat condemnare:  PUBLIUM MAEVIUM LUCIO TITIO DECEM AUREIS CONDEMNO AUT NOXAM DEDERE.
     Et si in rem actum sit, sive contra petitorem iudicavit, absolvere debet possessorem, sive contra possessorem, iubere eum debet ut rem ipsam restituat cum fructibus.  sed si in praesenti neget se possessor restituere posse et sine frustratione videbitur tempus restituendi causa petere, indulgendum est ei, ut tamen de litis aestimatione caveat cum fideiussore, si intra tempus quod ei datum est non restituisset.  et si hereditas petita sit, eadem circa fructus interveniunt quae diximus intervenire in singularum rerum petitione.  illorum autem fructuum quos culpa sua possessor non perceperit, in utraque actione eadem ratio paene habetur, si praedo fuerit.  si vero bona fide possessor fuerit, non habetur ratio consumptorum neque non perceptorum:  post inchoatam autem petitionem etiam illorum ratio habetur qui culpa possessoris percepti non sunt vel percepti consumpti sunt.
     Si ad exhibendum actum fuerit, non sufficit si exhibeat rem is cum quo actum est, sed opus est ut etiam causam rei debeat exhibere, id est ut eam causam habeat actor quam habiturus esset si cum primum ad exhibendum egisset exhibita res fuisset:  ideoque si inter moras usucapta sit res a possessore, nihilo minus condemnabitur.  praeterea fructuum medii temporis, id est eius quod post acceptum ad exhibendum iudicium ante rem iudicatam intercessit, rationem habere debet iudex.  quod si neget is cum quo ad exhibendum actum est in praesenti exhibere se posse et tempus exhibendi causa petat idque sine frustratione postulare videatur, dari et debet, ut tamen caveat, se restituturum:  quod si neque statim iussu iudicis rem exhibeat neque postea exhibiturum se caveat, condemnandus est in id quod actoris intererat ab initio rem exhibitam esse.
     Si familiae erciscundae iudicio actum sit, singulas res singulis heredibus adiudicare debet et, si in alterius persona praegravare videatur adiudicatio, debet hunc invicem coheredi certa pecunia, sicut iam dictum est, condemnare.  eo quoque nomine coheredi quisque suo condemnandus est, quod solus fructus hereditarii fundi percepit aut rem hereditariam corrupit aut consumpsit.  quae quidem similiter inter plures quoque quam duos coheredes subsequuntur.
     Eadem interveniunt et si communi dividundo de pluribus rebus actum fuerit.  quod si de una re, veluti de fundo, si quidem iste fundus commode regionibus divisionem recipiat, partes eius singulis adiudicare debet et, si unius pars praegravare videbitur, is invicem certa pecunia alteri condemnandus est:  quodsi commode dividi non possit, vel homo forte aut mulus erit de quo actum sit, uni totus adiudicandus est et is alteri certa pecunia condemnandus.
     Si finium regundorum actum fuerit, dispicere debet iudex, an necessaria sit adiudicatio.  quae sane uno casu necessaria est, si evidentioribus finibus distingui agros commodius sit quam olim fuissent distincti; nam tunc necesse est ex alterius agro partem aliquam alterius agri domino adiudicari:  quo casu conveniens est ut is alteri certa pecunia debeat condemnari.  eo quoque nomine damnandus est quisque hoc iudicio, quod forte circa fines malitiose aliquid commisit, verbi gratia quia lapides finales furatus est aut arbores finales cecidit.  contumaciae quoque nomine quisque eo iudicio condemnatur, veluti si quis iubente iudice metiri agros passus non fuerit.  Quod autem istis iudiciis alicui adiudicatum sit id statim eius fit cui adiudicatum est.

 IV. 18. DE PUBLICIS IUDICIIS.

     Publica iudicia neque per actiones ordinantur nec omnino quidquam simile habent ceteris iudiciis de quibus locuti sumus, magnaque diversitas est eorum et in instituendis et in exercendis.  Publica autem dicta sunt quod cuivis ex populo exsecutio eorum plerumque datur.  Publicorum iudiciorum quaedam capitalia sunt, quaedam non capitalia.  capitalia dicimus quae ultimo supplicio adficiunt vel aquae et ignis interdictione vel deportatione vel metallo:  cetera si qua infamiam irrogant cum damno pecuniario, haec publica quidem sunt, non tamen capitalia.
     Publica autem iudicia sunt haec.  lex Iulia maiestatis, quae in eos qui contra imperatorem vel rem publicam aliquid moliti sunt suum vigorem extendit.  cuius poena animae amissionem sustinet, et memoria rei et post mortem damnatur.  Item lex Iulia de adulteriis coercendis, quae non solum temeratores alienarum nuptiarum gladio punit, sed etiam eos qui cum masculis infandam libidinem exercere audent.  sed eadem lege Iulia etiam stupri flagitium punitur, cum quis sine vi vel virginem vel viduam honeste viventem stupraverit.  poenam autem eadem lex irrogat peccatoribus, si honesti sunt, publicationem partis dimidiae, bonorum, si humiles, corporis coercitionem cum relegatione.
     Item lex Cornelia de sicariis, quae homicidas ultore ferro persequitur vel eos, "qui hominis occidendi causa cum telo ambulant."  "telum" autem, ut Gaius noster in interpretatione legis duodecim tabularum scriptum reliquit, vulgo quidem id appellatur quod ab arcu mittitur, sed et omne significatur quod manu cuiusdam mittitur:  sequitur ergo ut et lapis et lignum et ferrum hoc nomine contineatur.  dictumque ab eo quod in longinquum mittitur, a Graeca voce figuratum, : et hanc significationem invenire possumus et in Graeco nomine:  nam quod nos telum appellamus, illiappellant   admonet nos Xenophon; nam ita scripsit: 
          
[id est: et tela simul mittebantur, hastae, sagittae, fundae, permulti et lapides]

"sicarii" autem appellantur a sica, quod significat ferreum cultrum.  eadem lege et venefici capite damnantur, qui artibus odiosis, tam venenis quam susurris magicis homines occiderunt vel mala medicamenta publice vendiderunt.
     Alia deinde lex asperrimum crimen nova poena persequitur, quae Pompeia de parricidiis vocatur.  qua cavetur, ut,
"si quis parentis aut filii, aut omino adfectionis eius quae nuncupatione parricidii continetur, fata properaverit, sive clam sive palam id"
ausus fuerit, nec non is cuius dolo malo id factum est, vel conscius criminis existit, licet extraneus sit,
"poena parricidii puniatur, et neque gladio neque ignibus neque ulli alii solemni poenae subiugetur, sed insutus culeo cum cane et gallo gallinaceo et vipera et simia et inter eius ferales angustias comprehensus,"
secundum quod regionis qualitas tulerit,
"vel in vicinum mare vel in amnem proiciatur, ut omni elementorum usu vivus carere incipiat et ei caelum superstiti, terra mortuo auferatur."
si quis autem alias cognatione vel adfinitate coniunctas personas necaverit, poenam legis Corneliae de sicariis sustinebit.
     Item lex Cornelia de falsis, quae etiam testamentaria vocatur, poenam irrogat ei qui testamentum vel aliud instrumentum falsum scripserit, signaverit, recitaverit, subiecerit, quive signum adulterinum fecerit, sculpserit, expresserit sciens dolo malo.  eiusque legis poena in servos ultimum supplicium est, quod et in lege de sicariis et veneficis servatur, in liberos vero deportatio.
     Item lex Iulia de vi publica seu privata adversus eos exoritur qui vim vel armatam vel sine armis commiserint.  sed si quidem armata vis arguatur, deportatio ei ex lege Iulia de vi publica irrogatur:  si vero sine armis, in tertiam partem bonorum publicatio imponitur.  sin autem per vim raptus virginis vel viduae vel sanctimonialis, velatae vel aliae, fuerit perpetratus, tunc et peccatores et ii qui opem flagitio dederunt, capite puniuntur secundam nostrae constitutionis definitionem, ex qua haec apertius possibile est scire.  Lex Iulia peculatus eos punit qui pecuniam vel rem publicam vel sacram vel religiosam furati fuerint.  sed si quidem ipsi iudices tempore administrationis publicas pecunias subtraxerunt, capitali animadversione puniuntur, et non solum hi, sed etiam qui ministerium eis ad hoc adhibuerunt vel qui subtracta ab his scientes susceperunt:  alii vero qui in hanc legem inciderint poenae deportationis subiugantur.  Est et inter publica iudicia lex Fabia de plagiariis, quae interdum capitis poenam ex sacris constitutionibus irrogat interdum leviorem.  Sunt praeterea publica iudicia lex Iulia ambitus et lex Iulia repetundarum et lex Iulia de annona et lex Iulia de residuis, quae de certis capitulis loquuntur et animae quidem amissionem non irrogant, aliis autem poenis eos subiciunt qui praecepta earum neglexerint.
     Sed de publicis iudiciis haec euimus, ut vobis possibile sit summo digito et quasi per indicem ea tetigisse.  alioquin diligentior eorum scientia vobis ex latioribus digestorum sive pandectarum libris deo propitio adventura est.

Torna alla pagina iniziale di Enrico Giustiniani
Torna alla pagina dell’Imperatore Giustiniano